ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΟΥΛΑΚΗΣ Φωτογράφος [1897-1975] Συνάψεις ενός δυνατού βλέμματος με τον Τόπο και την Ιστορία

Του Οδυσσέα Νικ. Σγουρού/ Αρχιτέκτονα ΕΜΠ *

Ο Κώστας Κουτουλάκης γεννήθηκε στην Κριτσά Λασιθίου στις 10.01.1897. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας του Εμμανουήλ και της Μαρίας Κουτουλάκη και είχε δυο αδελφές , την Παπαδιά και την Ζαμβία και ένα μικρότερο αδελφό τον Γιώργη. Το πατρικό του σπίτι σώζεται ακόμη στην παραδοσιακή συνοικία του Αφέντη Χριστού στον οικισμό της Κριτσάς (εικ.5).

Το 1898 αποχώρησαν οι Οθωμανοί από την Κρήτη και την περίοδο 1898-1913, η μεταβατική Κρητική Πολιτεία, προετοίμασε την Ένωση της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα. Τα χρόνια εκείνα ακριβώς μεγάλωσε και αντρώθηκε στην Κριτσά ο νεαρός Κώστας Κουτουλάκης (εικ.1).

Το 1917 κατατάχθηκε στο σώμα Κρητικής Χωροφυλακής (εικ.2) και το 1919 συμμετείχε ως στρατιώτης-χωροφύλακας στη μικρασιατική εκστρατεία που κατέληξε στα τραγικά για τον Ελληνισμό γεγονότα της Ιωνίας το 1922, την καταστροφή της Σμύρνης και τον ξεριζωμό των εκατομμυρίων προσφύγων που ακολούθησε. Μετά την κατάρρευση του μετώπου σε ηλικία 25 χρονών πια, δεν επέστρεψε στην Κρήτη αλλά εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα και  κατάφερε να βρει εργασία ως υπάλληλος στην Εθνική Τράπεζα.

Η παρουσία του στην πρωτεύουσα του επέτρεψε να ασχοληθεί ερασιτεχνικά με την τέχνη της φωτογραφίας, που φαίνεται πως τον γοήτευε. Σταδιακά κατάφερε να εξελιχθεί από ερασιτέχνη σε καλλιτέχνη φωτογράφο, συμμετέχοντας σε διαγωνισμούς και φωτογραφικές εκδηλώσεις και αποσπώντας πολλές  διακρίσεις για έργο του.  Διέμενε αρχικά στην οδό Κερκύρας 25Α  ενώ αργότερα, μετά το γάμο του με την αγαπημένη του Αιμιλία (εικ.6), στη φάση της ώριμης δραστηριότητάς του, εγκαταστάθηκε οριστικά σε δικό τους σπίτι στην οδό Κέας 27-29, διατηρώντας και προσωπικό γραφείο στην κοντινή οδό Ι. Δροσοπούλου 215 στην Κυψέλη.

Η δράση του ως φωτογράφου τοποθετείται κυρίως στο διάστημα 1930-1960, δηλαδή το μεσοπόλεμο και την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία. Το 1952, ήταν μεταξύ των 75 ιδρυτικών μελών της Ε.Φ.Ε. («Ελληνική Φωτογραφική  Εταιρεία»)  με αριθμό μητρώου «27». Aνάμεσα σε αυτούς ήταν και οι γνωστοί και σημαντικοί για την τέχνη της φωτογραφίας του 20^ου αιώνα στην Ελλάδα, Σπύρος Μελετζής , Δημήτρης Τλούπας, Δημήτρης Χαρισιάδης κ.α. Φωτογράφησε συστηματικά αρχαιότητες και τοπία της Κρήτης. Η ματιά του όμως ήταν πάντα ανθρωποκεντρική καθώς τον ενδιέφερε ιδιαίτερα η φωτογράφηση  των απλών ανθρώπων του μόχθου και η καθημερινότητά τους. Τα πορτρέτα και οι σκηνές του βίου των Κρητικών βοσκών τον συγκινούσαν σε όλη τη διάρκεια του έργου του και αναμφίβολα μερικές λήψεις που τους αφορούν και έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα, αποτελούν σπάνιες καταγραφές μιας αρχέγονης ενασχόλησης που παρά τον πρόσφατο μετασχηματισμό της παραγωγικής μας συνθήκης, εξακολουθεί να διαθέτει αντοχή και διάρκεια (εικ.7,8).

Φωτογραφίες του από πολλές περιοχές της Ελλάδας δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Voyage en Grece» (τ. IV) το 1937, το 1938 και το 1939. Συμμετείχε στη φωτογραφική έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 13^ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 1938. Το 1939, στη διεθνή έκθεση της Νέας Υόρκης, όπου η Ελλάδα συμμετείχε με δικό της περίπτερο, ο Κώστας Κουτουλάκης ήταν ανάμεσα στους κορυφαίους φωτογράφους που έδωσε υλικό στη σπουδαία καλλιτέχνη-φωτογράφο Νέλλη Σεραϊδάρη-Σουγιουλτζόγλου (Nellys’) που μαζί με τον ζωγράφο Γεράσιμο Στέρη κλήθηκαν να διαμορφώσουν το χώρο του, παρουσιάζοντας με τις φωτογραφικές λήψεις και τις ζωγραφικές τους συνθέσεις την Ελληνική ιδιαιτερότητα και την εθνική ταυτότητα.

Οι λήψεις του ιδιαίτερα στη δεκαετία του 1930 αλλά και μετά τον πόλεμο στην Κριτσά, που διασώθηκαν σε προσωπικές συλλογές ή βιβλία, μας προσφέρουν μερικές από τις πιο σημαντικές φωτογραφικές καταγραφές  που έγιναν στη διάρκεια του 20^ου αιώνα στην περιοχή μας. Το δυνατό εικαστικό βλέμμα του Κώστα Κουτουλάκη, η γνώση των τοπικών συνθηκών, η σχέση του με τους απλούς ανθρώπους και οι δεσμοί του με τον Τόπο, κατάφεραν να απαθανατίσουν και να μας κληροδοτήσουν ένα φωτογραφικό υλικό εξαιρετικής ποιότητας που διέσωσε για πάντα το ήθος μιας προηγούμενης εποχής και τα στοιχεία μιας τοπικής ταυτότητας που δεν άργησε να μετασχηματίσει ο χρόνος. Το φωτογραφικό του έργο διάσπαρτο σήμερα σε εκδόσεις, ιδιωτικές συλλογές και ελάχιστα συγκροτημένα «αρχεία», απαιτεί  διαρκή αγώνα για την πλήρη διάσωση και την οριστική του ανάδειξη.

Το 1945 μετά την απελευθέρωση, με απόφαση της κυβέρνησης Π. Βούλγαρη στις 17.06.1945, ορίστηκε μέλος της τετραμελούς «Κεντρικής Επιτροπής διαπιστώσεως (ναζιστικών) ωμοτήτων στην Κρήτη» (Κ.Ε.Δ.Ω.Κ.). Μέλη της, εκτός από τον ίδιο, ήταν ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης και οι καθηγητές Ι. Κακριδής και  Ι. Καλλιτσουνάκης. Στις 28 Ιουνίου 1945, αναχώρησαν από τον Πειραιά και την επομένη αποβιβάστηκαν στη Σούδα στα Χανιά. Η αποστολή τους διήρκεσε από τις 29 Ιουνίου μέχρι τις 6 Αυγούστου του 1945.

Με δυσκολίες στις μετακινήσεις, σάρωσαν όλο το νησί (ακόμη και με γαϊδάρους!) ξεκινώντας από τα μαρτυρικά χωριά των Χανίων την Κάνδανο , τις Κεραμιές και τα Μεσκλά, διατρέχοντας όλες τις περιοχές προς την ανατολή, τα ισοπεδωμένα Ανώγεια ,το τραγικό Γερακάρι και τους οικισμούς του Αμαρίου στο Ρέθυμνο, περνώντας από τα Βορίζα και τη μαρτυρική Βιάννο στο Ηράκλειο και καταλήγοντας στα καμένα χωριά της Ιεράπετρας και τον Άγιο Νικόλαο, την Κριτσά ,την Σητεία και την Νεάπολη, όπου ολοκλήρωσαν ένα συγκλονιστικό οδοιπορικό που έμελλε να αποτελέσει μια από τις πιο σημαντικές «αποστολές» της μετακατοχικής περιόδου στη Μεγαλόνησο (εικ.12,13,14). Το υλικό αυτής της καταγραφής και η έκθεση που το συνόδευε ελάχιστα αξιοποιήθηκαν μέχρι σήμερα.

Το γνήσιο (και μοναδικό σήμερα πια) αντίγραφο που είχε την έμπνευση να προσφέρει ο Νίκος Καζαντζάκης στον Παντελή Πρεβελάκη διασώθηκε ως μέρος του αρχείου του, που δωρήθηκε στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης  και υπήρξε το πολύτιμο υλικό πάνω στο οποίο βασίστηκε η εξαντλημένη σήμερα επανέκδοση του Δήμου Ηρακλείου το 1983, επί δημαρχίας Μανόλη Καρέλλη. Το κείμενο μπορεί να αναζητηθεί στη Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηρακλείου και στο διαδίκτυο.

Το 1947, με τη στήριξη της Παγκρήτιας Ένωσης Αθήνας, έγινε στην αίθουσα «Παρνασσός» στην πρωτεύουσα , η έκθεση φωτογραφιών του Κουτουλάκη, που αποτελούσε στην ουσία την τεράστια προσωπική του κατάθεση ψυχής στον αγώνα της Μνήμης ενάντια στη λήθη. Ο φωτογράφος το αφηγείται ο ίδιος στην συγγραφέα  Έλλη Αλεξίου που το καταγράφει στη βιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη το 1966, επισημαίνοντας την προσωπική του έγνοια και το αμείωτο ενδιαφέρον που επιδείκνυε για την ανάδειξη, την προβολή και τη διάσωσή του με κάθε τρόπο, ακόμη και αν οι μετακατοχικές εξελίξεις (συμφωνία του Λονδίνου, 1953) δεν επέτρεπαν την ενεργή χρησιμοποίηση και προβολή του, όπως συμπέραινε και ο ίδιος.

Τη μεταπολεμική δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο φωτογράφος συνεργάζεται συστηματικά με τον Ελληνικό οργανισμό Τουρισμού για την τουριστική προβολή της χώρας φωτογραφίζοντας μουσεία και αρχαιότητες και δημοσιεύοντας υλικό σε ειδικές εκδόσεις και βιβλία. Φωτογραφίες του γίνονται εξώφυλλα σε ταξιδιωτικά βιβλία ή διακοσμούν δημόσιους χώρους σε όλη την Ελλάδα, προβάλλοντας πάντα με μοναδικό τρόπο την ιδιαίτερη πατρίδα του Κριτσά και τους ανθρώπους της, την Κρήτη και τα καλύτερα στοιχεία της φυσιογνωμίας και της ταυτότητας της χώρας μας. Συνταξιούχος τη δεκαετία του 1960, διατηρούσε πάντα στενές προσωπικές σχέσεις με αρκετούς ανθρώπους από την περιοχή μας και είχε επισκεφθεί πολλές φορές την πατρική του γη και το αγαπημένο του Οροπέδιο Καθαρού που εξακολουθούσαν να τον συγκινούν μέχρι το τέλος της ζωής του.

Πέθανε στην Αθήνα στις 8 Οκτωβρίου 1975. Φέτος συμπληρώθηκαν τα 40 χρόνια της μνήμης του και τα 70 από το συγκλονιστικό οδοιπορικό του στα ίχνη της συλλογικής μας Μνήμης στην Κρήτη του 1945. Ας αποτελέσει τούτο το κείμενο ένα κερί στη θύμησή του._

0.Σ. / 8.10.2015

*Σταχυολόγηση βιογραφικών στοιχείων από την αδημοσίευτη ερευνητική εργασία για τον φωτογράφο Κώστα Κουτουλάκη, πάνω στην οποία βασίζεται και η παρουσίαση που θα γίνει την Κυριακή 22-11-2015, στις 6:00 μμ, στην αίθουσα «Λατώ» (πρ. Ελαιουργείο Αρχαύλη) στην Κριτσά στο πλαίσιο της σχετικής εκδήλωσης του Πολιτιστικού Συλλόγου Κριτσάς. Η βραδιά αυτή  είναι αφιερωμένη στην Κώστα Κουτουλάκη με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης φωτογραφίας του «αρχείου Κ.Κουτουλάκη του Δήμου Μαλεβιζίου» που περιλαμβάνει συγκλονιστικά τεκμήρια της μετακατοχικής καταγραφής των ναζιστικών ωμοτήτων στην Κρήτη την περίοδο 1941-1945.    

Κώστας Κουτουλάκης, φωτογραφίζοντας την ιστορία