Κυκλοφορεί στα περίπτερα όλης της χώρας το νέο τεύχος του περιοδικού ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ, του πρώτου και μοναδικού κρητικού εντύπου πανελλαδικής κυκλοφορίας.
ΤΟ ΙΕΡΟ ΜΑΥΡΑΓΚΑΙ
Συγκλονιστική τελετή δενδρολατρείας στο Λαράνι
Ένας θάμνος που αιώνες τώρα επιβιώνει στον πέτρινο τοίχο του ταπεινού ναϊδρίου της Αγίας Παρασκευής και στη θρησκευτική αντίληψη των κατοίκων του Λαρανίου και των «παροικούντων εν αυτώ» μας έδωσε πρόσφατα τη μεγλη «χαρά της ανακάλυψης»,
ΔΙΚΤΥΝΝΑΙΟΝ
Ένα εντυπωσιακό ιερό πανελλαδικής εμβέλειας
Ο πλούσιος ναός της θεάς Δίκτυννας, που ο Φλάβιος Φιλόστρατος παραδίδει πως τον φρουρούσαν πολλοί σκύλοι φύλακες, οι οποίοι «μήτε των άρκτων μήτε των ώδε αγρίων λείπεσθαι» (δεν υστερούσαν καθόλου σε αγριότητα ούτε από τις αρκούδες ούτε από τα άλλα άγρια θηρία), ήταν ένα πανελλήνιας εμβέλειας ιερό του αρχαίου κόσμου. Οι περισσότερες διαθέσιμες πληροφορίες για το Δικτυνναίον και ό,τι έχει απομείνει εκεί, προέρχονται από την ανασκαφική αναφορά, που δημοσιεύτηκε το 1951 από τους Γερμανούς αρχαιολόγους Gabriel Welter και Ulf Jantzen, οι οποίοι ανέσκαψαν τον χώρο, μάλλον βεβιασμένα, τον Ιούλιο του 1942. Τα σημερινά κατάλοιπα ωστόσο, είναι ελάχιστα και ο αδαής επισκέπτης δεν μπορεί να αποκτήσει εικόνα για το άλλοτε παντοδύναμο ιερό. Μέσα από τα πενιχρά κατάλοιπα, οι Γερμανοί αρχαιολόγοι κατάφεραν να σχεδάσουν εντυπωσιακή αναπαράσταση του ιερού τεμένους. Την τελευταία δεκαετία του 1ου μ.Χ. το Δικτυνναίον έτυχε της προσοχής μιας μεγλης διεθνούς προσωπικότητας: το επισκέφτηκε ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, ο νεο-πυθαγόρειος φιλόσοφος, πλανόδιος κήρυκας και θαυματοποιός με μυστικο-ανατολίτικες τάσεις, από τα Τύανα της Καππαδοκίας, που μερικοί νεότεροι χριστιανοί συγγραφείς τον θεώρησαν ως αντίχριστο. Η επίσκεψή του περιγράφεται στην εκτενή βιογραφία του, που έγραψε ο Φιλόστρατος γύρω στο 200 μ.Χ. Σύμφωνα με αυτό το κείμενο, ένα βράδυ, ο Απολλώνιος εμφανίστηκε στο Ιερό χωρίς να έχει προηγουμένως ανακοινωθεί η άφιξή του. Εκεί ήρθε αντιμέτωπος με τα σκυλιά, που προστάτευαν τον μεγάλο θησαρό του Ιερού της Δίκτυννας. Αν και τα σκυλιά ήταν πολύ άγρια, όταν αντίκρισαν τον Απολλώνιο δεν του γαύγισαν, αντίθετα του έκαναν χαρές, κάτι που δεν συνήθιζαν ούτε με τα αφεντικά τους. Οι φύλακες του ναού αμέσως παραξενεύτηκαν και συνέλαβαν τον Απολλώνιο, με την υποψία ότι έριξε κάποιο φάρμακο στα σκυλιά για να ληστέψει το ναό. Γύρω στα μεσάνυχτα, όμως, ο Απολλώνιος, ως εκ θαύματος, απελευθερώθηκε από τις αλυσίδες του. Αφού φώναξε τους φύλακες του Ιερού για μάρτυρες, έτρεξε προς τις πόρτες του Δικτυνναίου, οι οποίες άνοιξαν μαγικά και έκλεισαν πίσω του. Έπετα χορός από παρθένες ακούστηκε να αναγγέλλει την αποθέωση του σπουδαίου άντρα.
ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ Γ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ
Η ελεύθερη, παράλογη Κρήτη μου …
Παραλληλίζω, λοιπόν, από τότε αυτά τα αψευδή μινωικά στοιχεία με ό,τι σχετικό γνωρίζουμε από τους σύγχρονους με τον μινωικό μεγά¬λους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, που η επανα¬ληπτική μίμηση, χαρακτηριστική για τη δουλεία του πνεύματος, είναι το κυρίαρχο στοιχείο. Η μινωική Κρήτη ήταν όμως ελεύθερη, κάθε μια απ’ τις εκατοντάδες σφραγίδες της, που έχω μελετήσει κατά καιρούς, ήταν και μια πρωτότυπη αυτόνομη δημιουργία. Κάθε μινωικό αγγείο, ιδιαίτατα αυτά του υπέροχου καμαραϊκού ρυθμού, ήταν ξεχωριστό. Κι η εκτίμηση αυτή δεν έχει την υποκειμενικότητα ενός εραστή της μινω¬ικής τέχνης, όπως εγώ, αλλά είναι γενική επιστημονική αποτίμηση. Δεν υπήρε αμφιβολία, για μένα κάθε μινωίτης καλλιτέχνης, ο καθένας μινωίτης τεχνίτης ήταν ένα ελεύθερο πνεύμα, που δεν υποτάχθηκε σε καμιά νόρμα, σε καμιά εντολή καμιάς δεσποτείας. Αν δεχθεί κανείς πώς η έννοια της ελευθερίας είναι η υπέρτατη για κάθε Κρητικό, είχα, ίσως, ανακαλύψει ένα μνωικό γονίδιο… … Όσο για τους Κρήτες, αυτοί όχι μόνο γνωρίζουν, αλλά περηφανεύονται μάλιστα για τον παραλογι¬σμό τους. Γι’ αυτό κι είναι πάμπολλες οι διαβαθμίσεις του παράλογου στην κρητική και μόνο ντοπιολαλιά. Πρόχειρα αποθησαύρισα κιόλας εικοσιμία: τρεζός, αλλοπαρμένος, πζαβός, παράουρος, παραζούβα¬λος, τρέλλακας, μυαλοκομμένος, κουζουλός, κουζούλακας, μοσχοκού¬ζουλος,παρακούζουλος, μεσοκούζουλος, ολοκούζουλος,θεοκούζου¬λος, αλλοτασινός, φυρομυαλισμένος, ανεραγδιάρης, σιμώνει στην κουζουλάδα, πετάει τσούρλους, πετάει πέτρες, πετραδίζει κ.λπ. ίναι φανερό για όποιον τυχαίνει και προσέχει κάθε λέξη, κάθε επίθετο, κάθε έκφραση, πώς υποδηλώνεται κάθε φορά και μια άλλη εσωτερική αναταραχή, όχι μόνο ανεκτική μα το κυριότερο συμπαθητική!…
ΦΟΡΤΕΤΖΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
Το τούρκικο φρούριο της Νέας Κάντιας
Μετά την κατάληψη του δυτικού τμήματος της Κρήτης και την κατάκτηση των πόλεων των Χανίων και του Ρεθύμνου οι Τούρκοι προχωρούν, το 1647, προς τα ανατολικά προκειμένου να καταλάβουν την πόλη του Χάνδακα, την πρωτεύουσα του Βασιλείου της Κρήτης. Μετά από μια πρώτη αποτυχημένη προσπάθειά τους το 1648 και καταλαβαίνοντας ότι η κατάκτηση της πόλης θα ήταν δύσκολη εξαιτίας του εξαιρετικού οχυρωματικού συστήματός της, που είχαν κατασκευάσει οι Ενετοί, αποφασίζουν την κατασκευή οχυρού. Το οχυρό αυτό που θα αποτελούσε την έδρα του Οθωμανικού στρατεύματος, κατασκευάστηκε από τον Γαζή Χουσεΐν Πασά, εκπορθητή του Ρεθύμνου, στο πιο ψηλό από τα τρία υψώματα, Ambrussa, λίγα χιλιόμετρα νότια του Χάνδακα. Ο Girolαmo Brusoni αναφέρει ότι οι ντόπιοι το ονόμαζαν Νέα Κάντια ενώ σε έγγραφα του τούρκικου αρχείου αναφέρεται ως Inatige ή Kale i Cedit (Νέο Φρούρι). Η κατασκευή του έγινε μεταξύ των ετών 1648 και 1650 και σύμφωνα με βενετικό σχέδιο του 1650 το φρούριο είχε έξι προμαχώνες και έμοιαζε με το φρούριο της Φορτέτζας του Ρεθύμνου, αν και ήταν μικρότερο από αυτό. Μέσα στο φρούριο εκτός από το στρατηγείο τους οι Τούρκοι είχαν την έδρα της οικονομικής τους υπηρεσίας, ενώ οι πηγές αναφέρουν την ύπαρξη τζαμιού και καταλυμάτων για τους 600 στρατιώτες, που αναφέρει ο Ο.Dapper ότι ήταν η φρουρά του. Ο υπόλοιπος οθωμανικός στρατός που έφθανε τους 8.000 άνδρες ήταν στρατοπεδευμένος στους γύρω λόφους. Χρησιμοποιώντας το φρούριο ως βάση οι Τούρκοι έκαναν συχνές εφόδους στο Χάνδακα παρενοχλώντας την έξοδο των κατοίκων του, χωρίς όμως να καταφέρουν να το κυριεύσουν.
ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΠΕΤΑΝΙΑΝΑ
Ο Αράπης και το στοιχειωμένο ξωκλήσι
Άμα ρωτήξεις κιανένα χωριανό ηντά ’ναι «αράπης» θα σου απαντήσει ξεκάθαρα και αντρίκια: «αράπης είναι εκειοσάς που κλέβει το λάδι από τα καντήλια των αγίων. Κι όποιος κλέβει τσ’ αγίους δεν έχει σωτηρία και αναπαμό ούτε σ’ ετουτονέ ούτε στον άλλο κόσμο!» Εμείς είχαμε έναν αράπη στο χωριό μας, αλλά τον εχάσαμε. Η γης ήνιξε και τον εκατάπιε. Ο Αράπη μας ήτονε στα Σκλαβιανά, ένα τόπο δυτικά του Πάνω Χωριού, ίδια εκειά πού’ ναι η εκκλησία του Άι-Γιώργη. Η αλήθεια είναι πως δεν τον αγαπήσαμε ποτέ μας. Έμου γιατί ήκλεβε το λάδι από τα καντήλια των Αγίων, έμου γιατί δεν αγαπούμε ό,τι κι ό,τι. Ετσά τον εκβαλικεύαμε, εκαθίζαμε απάνω του, τον ετσουρλολογούσαμε και πηγαίναμε από πίσω του, που ποκώλευε, και κάναμε ψιλό μας νερό… … Ο Αράπης που ‘χομε την αθιβολή του ήτονε ο τελευταίος κάτοικος των Σκλαβιανώ. Άλλος κιανείς μετά απ’ αυτόν δεν εξανάκατσε εκειά γιατί ήτονε μαγαρισμέν. Λένε πως η Πανόγλα οντέ θα ξεκληρίσει ένα χωριό, πρίχου φύγει μπαίνει σ’ ένα σπίτι, πάει στη παρασιά, σκαλίζει στον άθο και γεννά μέσα ένα μεγάλο αυγό που άφτει. Ύστερα γυρίζει τον άθο και το σκεπάζει. Η πυριά τ’ αβγού βαστά χίλια χρόνια. Ανιμένει να ’ρθούνε καινούριοι άνθρωποι για να ξεπουλιάσει και να τσι θερίσει κι αυτούς. Γι’ αυτό τα χωριά που ξεκλήριζε η Πανόγλα δεν εξανακατοικούντονε μπλια. Στο σημερινό, Πάνω Χωριό των Καπετανιανών, ήτονε τα πολύ παλιά χρόνια ένα άλλο χωριό, το Καβούσι, που το ‘χε κι αυτό διαλυμένο η Πανόγλα…
ΖΩΝΤΑΝΑ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΑ
Οι σκορπιοί της Κρήτης
Οι σκορπιοί είναι τα πιο παλιά χερσαία αρθρόποδα. Ανήκουν στην τάξη των αραχνιδίων μαζί με τις αράχνες, τα τσιμπούρια, τα φαλάγγια, τους ψευδοσκορπιούς, κ.ά. Οι πρώτοι σκορπιοί εμφανίστηκαν πριν από 350 με 420 εκατομμύρια χρόνια περίπου, ήταν υδρόβιοι και έφταναν το 1 μέτρο σε μήκος. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν διατηρήσει σχεδόν την ίδια μορφή, γι’ αυτό και θεωρούνται «ζωντανά απολιθώματα»… Με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά στοιχεία, στην Ελλάδα υπάρχουν 10 είδη σκορπιών. Όλα έχουν δηλητήριο στο κεντρί αλλά κανένα δεν είναι θανατηφόρο, εκτός από περιπτώσεις αλλεργίας που και πάλι είναι αντιμετωπίσιμες. Στην Κρήτη υπάρχουν τρία είδη. Από αυτά, ο πιο μικρός (Euscorpius candiota) φτάνει τα 4 εκατοστά σε μήκος. Έχει χρώμα καφετί. Είναι υγρόφιλος και ζει σε πετρώδεις περιοχές και σε ξερολιθιές, από τα παράλια μέχρι τα 2.100 μέτρα υψόμετρο (στα Λευκά Όρη). Μπορεί επίσης να βρεθεί σε κατοικημένες περιοχές, ακόμα και μέσα στις πόλεις, όπου βρίσκει καταφύγιο, κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες. Το δεύτερο είδος, ο κίτρινος σκορπιός με τις λεπτές δαγκάνες (Mesobuthus gibbosus) θεωρείτα ο πιο δηλητηριώδης από τους σκορπιούς της Κρήτης, χωρίς όμως να προκαλεί θάνατο σε φυσιολογικές συνθήκες. Το τρίτο είδος (Iurus dufoureius) είναι ο μεγαλύτερος σκορπιός της Κρήτης, φτάνει τα 11 εκατοστά σε μήκος και το χρώμα του κυμαίνεται από σκούρο καφέ μέχρι μαύρο. Έχει πολύ χοντρές αγκάνες και λεπτό μετάσωμα. Είναι υγρόφιλος και περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε στοές στο έδαφος, που σκάβει ο ίδιος, ή σε λαγούμια που έχουν φτιάξει άλλα ζώα.
ΦΑΡΑΓΓΙ ΚΟΛΛΗΤΑ
Αναπάντεχη όαση
Στην καρδιά του Ρεθύμνου Τα Κολλητά, που είναι παρπόταμος του Πετρέ, συγκεντρώνουν μεγάλο μέρος των υδάτων της κοιλάδας βορείως του Κρυονερίτη (1.312μ.) της ψηλότερης κορφής του νοτιοδυτικού Ρεθύμνου. Τους χειμερινούς μήνες υπάρχει αρκετή ροή νερού, η οποία κάνει το φαράγγι πιο άγριο και επιβλητικό αποζημιώνοντας τον παράτολμο επισκέπτη που θα διεισδύσει στο άγριο εσωτερικό του… Χαρακτηριστικό του φαραγγιού αλλά και της ευρύτερης περιοχής είναι η πλούσια βλάστηση αλλά και η ποικιλία της, καθότι σε πολύ μικρή γεωγραφική περιοχή συναντάμε όλα σχεδόν τα δέντρα της Κρήτης. Είναι ίσως το μόνο σημείο σε λόκληρο το νησί που σε απόσταση δύο χιλιομέτρων συναντάμε και τα τέσσερα είδη βελανιδιάς που φυτρώνουν στην Κρήτη (ατζίλακας, πρίνος, δρυς και ήμερη βελανιδιά). Επίσης υπάρχουν πολλά κυπαρίσσια, λιοπρίνια, δάφνες, τρικουκιές, αστύρακες, σφάκες (πικροδάφνες), τερεβιθιές, σφενδάμια και αιωνόβια πλατάνια, που κάνουν το φαράγγι ιδανικό μέρος για εκδρομές όλες τις εποχές του χρόνου.
ΜΙΞΟΡΡΟΥΜΑ
Κατσούνες από άρτυκα
Ο άρτηκας είναι ένα πολύ εντυπωσιακό φυτό που κυριαρχεί στην ανοιξιάτικη κρητική φύση λόγω μεγέθους και χρώματος. Μέσα σε λίγες εβδομάδες ξεπερνάει τα δυο μέτρα σε ύψος κάνοντας τα άλλα φυτά της ηλικίας του να μοιάζουν μικροσκοπικά. Τις περασμένες δεκαετίες φτάχνονταν από άρτηκα καρέκλες, τραπεζάκια και άλλα μικροέπιπλα καθημερινής χρήσης, πώματα για βαρέλια και μπουκάλια κα κατσούνες. Τα τελευταία χρόνια ο άρτηκας έχει πάψει να αξιοποιείται. Έχουν μείνει μόνο οι κατσούνες από άρτηκα για να θυμίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του μοναδικού ξύλου. Ιδιαίτερα στο κεντρικό και νότιο Ρέθυμνο πολλοί γέροντες χρησιμοποιούν τις ιδιαίτερες αυτέ κατσούνες. Στο Μυξόρρουμα, ένας ηλικιωμένος καλαθοπλέχτης, ίσως είναι ο τελευταίος που φτιάχνει ακόμη κατσούνες από άρτηκα και τις διαθέτει προς πώληση. Ο Μάρκος Κατάκης μάς εξήγησε τη διαδικασία «κατασκευής» αυτής της ιδαίτερης κατσούνας… Αλώνια και λαϊκή αρχιτεκτονική Τα αλώνια μαζί με τους νερόμυλους, τους ανεμόμυλους και τα λιοτρίβια καλύπτουν την ανθρώπινη ανάγκη της σίτισης. Το αλώνι κατασκευαζόταν πάντα σε μέρος που να το βρίσκει ο αέρας. Αυτό γινόταν, γιατί για να γίνει το λίχνισμα, δηλαδή ο διαχωρισμός του καρπού από τα άχυρα, χρειαζόταν αέρας. Για να κατασκευαστεί το αλώνι χαρασσόταν πρώτα ένας κύκλος ακτίνας τριών έως οκτώ μέτρων, ανάλογα με την οικονομική ευρωστία των κατοίκων. Οι μεγάλοι νοικοκύρηδες έφτιαχναν μεγαλύτερα αλώνια, ώστε να χωρούν μεγαλύτερη ποσότητα από στάχυα μειώνοντας έτσι το χρόνο αλωνίσματος. Στη συνέχεια ανάλογα με τη μορφολογία του εδάφους έκαναν τις εξής ενέργειες: Εάν η περιοχή ήταν πετρώδης και σε μικρή απόσταση από την επιφάνεια του εδάφους ήταν στρωμένη με πέτρες (πλάκες ή πλακούρες), καθαριζόταν το επιφανειακό χώμα και έκαναν τις πέτρες πάτο του αλωνιού. Εάν η περιοχή ήταν πετρώδης, αλλά δεν υπήρχαν πέτρες τέτοιες κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, έπαιρναν ακανόνιστες πέτρες, τις διαμόρφωναν σε πλακούρες και τις τοποθετούσαν στον πάτο του αλωνιού αρμολογώντας τις μάλιστα. Σε περιοχές που υπήρχε μόνο χώμα, έφερναν τα βόδια στον χώρο που θα γινόταν πάτος αλωνιού, κατάβρεχαν με νερό το χώμα και μετά το πατούσαν τα βόδια για να καθίσει.
ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΟ ΚΟΛΟΚΑΣΙ, ΤΑ ΚΟΛΟΚΑΣΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΣΧΕΤΟΙ
Το κολοκάσι είναι πολύ διαδεδομένο φυτό στην Κύπρο. Οι ρίζες του μοιάζον με πατάτες και είναι εκλεκτός μεζές. Στην Κρήτη το φυτό είναι άγνωστο και δεν χρησιμοποιείται στη μαγειρική. Η ονομασία του πανέμορφου εγκατελειμένου χωριού Κολοκάσια στην επαρχία Σφακίων μαρτυρεί ότι κάποτε το φυτό ήταν περισσότερο γνωστό. Το πιθανότερο είναι ότι οι άνθρωοι που έδωσαν το όνομά του στο χωριό τους το είχαν ενταγμένο και στη διατροφή τους. Εντοπίζοντας το όμορφο αυτό φυτό στο φαράγγι των Μύλων ο αξιόλογος ερευνητής Κλεόνικος Σταυριδάκης συμπληρώνει ένα σημαντικό κενό και μια γνώση που χάθηκε… Δίνει επίσης μάθημα σ’ όλους αυτούς που βλακωδώς επιμένουν να μετονομάσουν τα Κολοκάσια σε Άγιο Γεώργιο επειδή δεν τους αρέσει το όνομα…
ΤΟ ΧΑΡΠΟΥΠΟΛΑΧΑΝΟ ή ΣΚΑΡΟΛΑΧΑΝΟ
Ένας εντυπωσιακός μύκητας που αναπτύσσεται στον κορμό των δέντρων της χαρουπιάς, δρυός και πρίνου και καταναλώνεται είτ τηγανητός είτε μαγειρεύεται στιφάδο. Με επιφύλαξη, αναφέρουμε ότι ποτέ στην Κρήτη ο μύκητας αυτός δεν υπήρξε δηλητηριώδης. Πάντοτε αποτελούσε και αποτελεί σπάνιο και εύγευστο «μεζέ» για τους Kρητικούς. Όταν εντοπιστεί μικρός, συνήθως τον ποτίζουν με κρασί για να αναπτυχθεί γηγορότερα. Η ανάπτυξή του στο ύψος του κορμού του δέντρου ποικίλλει. Μπορεί να βρεθεί κοντά στο έδαφος, αλλά και σε ύψος τεσσάρων μέτρων. Συνήθως, το δέντρο που βγάζει λάχανο σε λίγα χρόνια ξεραίνεται. Σήμερα τα βρίσκουμε σπάνια εξαιτίας του συνεχούς ξεριζώματος των χαρουπιών.
ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΓΕΥΣΕΙΣ
ΨΑΡΙ ΠΛΑΚΙ
ΟΡΦΟΣ (ΡΟΦΟΣ) ΜΕ ΜΠΑΜΙΕΣ
ΣΟΥΠΙΕΣ ΜΕ ΜΑΡΑΘΑ ΚΑΙ ΕΛΙΕΣ
