22ο τεύχος

Κρητικό Πανόραμα

Το νέο 22ο τεύχος του περιοδικού Κρητικό Πανόραμα, κυκλοφόρησε σε όλη την Ελλάδα. Όπως και στα προηγούμενα του τεύχη, ασχολείται με γωνιές της Κρήτης, που συνήθως δεν προσέχουμε, ή δεν έχουμε τη δυνατότητα να ούμε, πάντα μέσα από μια διαφορετική, εξαντλητική, ματιά.

 
Σ’ αυτό το τεύχος διαβάζουμε:
 
ΜΠΑΛΟΣ
Η ομορφιά του κόσμου
Ένα χέρι κι ένας λαιμός κλείνουν τη μαγευτική λιμνοθάλασσα του Μπάλου και βαθαίνει και σκουραίνει και ανοίγεται και σπαράζει σ’ έναν τόπο που το θείο μεγαλείο πλημμυρίζει και ξεχειλίζει σ’ αυτήν την εσχατιά της Κρήτης. Γλάροι κι ασημόγλαροι ταλαντεύοντα στα καθαρά νερά του που ’χουν όλες τις αποχρώσεις του γαλάζιου και του πράσινου. Σαν τα νερά της Καραϊβικής, είπαν κάποιοι.
άλλοι κοσμογυρισμένοι πως είναι το ωραιότερο σημείο της γης. Γοργόνες και νεράιδες αναδύονται για να χορέψουν γραμπουσιανούς σκοούς, τραγουδισμένους απ’ τον Τσέγκα. Οι θρύλοι ξετρυπώνουν από τις γύρω σπηλιές, οι αμμοθίνες έγιναν κάποτε μετερίζια της λευτεριάς, ο λαιμός κοκκίνισε στο αίμα των αντιπάλων, χριστιανών και Αιγυπτίων. Τα ξωκκλήσια ψάλλουν ικεσίες, ύμνους και δοξολογίες στον Δημιουργό των πάντων. Οι θρύλοι των σαράντα γυναικόπαιδων που σφάχτηκαν άδικα το 1825, συγχέονται στ’ αυτιά σου με τα κρωξίματα απ’ τα θαλασσοπούλια, με τα φυσήματα του πεισματικού πονέντε. Τι να πρωτογράψει ένας ώριμος πια που γνώρισε κι άκουσε και περιπλανήθηκε και που τον ξέρει πατημασιά – πατημασιά…
 
ΜΙΑ ΠΑΝΑΡΧΑΙΑ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ
Οι αλαδανάρηδες του Μυλοποτάμου
Σα βγεις στον πηγαιμό για τις Σίσσες (και να ’ναι πρωινό καλοκαιριού) …θα συναντήσεις σε μικρές ομάδες ανθρώπους στη σειρά με μια «βούργια» στην πλάτη κι’ ένα παράξενο εργαλείο στον ώμο, σαν σφουγγαρίστρα με μακριές ουρές …Είναι οι «αλαδανάρηδες», φυσιογνωμίες τραχιές, πρόσωπα αυλακωμένα, κορμιά λιπόσαρκα και σβέλτα που ανηφορίζουν στις πλαγιές για να μαζέψουν τον «αλάδανο» από νωρίς το πρωί μέχρι το απόγευμα, όσο αντέχουν, κάτω από τις πυρωμένες ακτίνες του ανελέητου ήλιου με τον ιδρώτα τους να ποτίζει το χώμα που φυτρώνουν οι αγκίσαροι ή λαδανιές, όπως ονομάζουν αυτούς τους θάμνους σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Οι αλαδνάρηδες μαζεύουν τον «αλάδανο», τη ρητίνη που παράγεται από ειδικούς αδένες που βρίσκονται σε όλα τα πράσινα μέρη του φυτού Cistus creticus ssp creticus (αγκίσαρος) και εκκρίνεται κατά τις θερμές ώρες της ημέρας στη διάρκεια της άνοιξης και του θέρους…
 
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ – ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΑ
Υπέροχο μοναστήρι, άγνωστο Ασκληπιείο
Το πανέμορφο και μοναδικό μοναστήρι του Αι-Γιάννη Καπετανιανών λειτούργησε παλαιότερα ως Ασκληπιείο όπως μαρτυρά η κτητορική επιγαφή. Ο ναός παραπέμπει στα Ασκληπιεία και μάλιστα στον κεντρικό τους χώρο, τον αφιερωμένο στον θεοποιημένο Ασκληπιό και την Υγεία, όπου λάμβαναν χώρα οι τελετές εξαγνισμού και ίασης, οι οποίες πραγματοποιούνταν σε τέσσερα στάδια για το καθένα εκ των οποίων αντιστοιχούσε ένας ξεωριστός χώρος που διαδεχόταν τον προηγούμενο. Έτσι βλέπουμε κι εδώ τους τέσσερις αλληλοσυνεχόμενους χώρους που καταλήγουν στο μικρό σκοτεινό δωμάτιο, «το άβατον», όπου γινόταν η ιερή εγκοίμηση και η επίσκεψη του Θεού «κατ’ όναρ» σύμφωνα με την επιγραφή που διαβάζουμε στους βωμούς του Ασκληπιού και που βλέπουμε να επαναλαμβάνεται και στο ανώφλι του Αγίου Ιωάννου. Τρομερή εντύπωση προκαλούν στον επισκέπτη οι τοιχογραφίες στον εξωτερικό τοίχο του ναού. Πρόκειται για τον μοναδικό ναό στην Κρήτη που έχει «ιστορηθεί» και εξωτερικά…
 
ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΠΕΤΑΝΙΑΝΑ
Τα ξένα αντόδια
Απ’ ότι γροικούμε οι άλλοι αθρώποι ως θ’ ακούσουνε για μασέλες ανεγουλιούνε, τάξε και καλά πως σιχαίνουνται. Εμείς, παρότι σιχασιάρηδες και μισμιτζήδες δε τσι σιχαίνομέστανε καθόλου. Και γιάντα! Σιχαίνεται κιανείς τσι κολαΐνες; Σιχαίνεται κιανείς τα σκουλαρίκια; Σιχαίνεται κιανείς τα μεντατίφ; Γιάντα να σιχαίνομέστανε τα ξένα αντόδια, που ’ναι το πρώτο στολισίδι στον άθρωπο απάνω και κάνουνε και τη δουλειά τως. Κι απόεις άμα χάσει κιανείς τα σκουλαρίκια του πορεύγεται. ¶μα όμως χάσει τ’ αντόδια του πώς θα κουκαλίζει; Με τα σκουλαρίκια; Το σωστό είναι ένα! Όποιος πάει στσι χοχλιούς πρέπει ν’ αφήνει τ’ αντόδια του στο σπίτι. Μόνο ετσά θαν έχει το σελαμέτι τση κεφαλής του… …Εφεύγανε οι κοπελοπούλες από το χωριό και πηγαίνανε στα Μαλεβίζα. Εκειά στ’ αντίπυρο του ήλιου ετρυγούσανε όλο τον Αύγουστο και ύστερα εμαζώνανε σταφίδες όλο το Σεπτέμβρη. Ό,τι λεφτά εμονοπαντίζανε τσι δυο μήνες, ίσα-ίσα που φτάνανε για ένα χρυσό αντόντι. Επηγαίνανε ντρέτα στη Χώρα και το σάζανε, ύστερα εγυρίζανε προπαταριές στο χωριό χωρίς να κρατούνε ούτε ένα κουλουράκι. Όμως εγελουρίζανε στραβά – στραβά για να φαίνεται το χρυσό αντόντι. Την άλλη χρονιά, ξαναντούκου, για να σάσουνε άλλο ένα. Μάλιστα σε ορισμένες πολύ φουντούλες δεν ήρεσε καθόου το χρυσό χρώμα. Δε τως εφαίνουντονε πολλά σκαμπαστερό. Ετσά θαλά τσ’ ακούσεις να λένε: -«Ήβαψα έναν αντόντι με τη μπογιά τω φαδιώ μα εξέβαψε ντελόγο. Κοντώ και οι μάστορες που σάζουνε τα χρυσά, κατέχουνε να σάζουνε κι άλλο χρώμα»; -«Ανέ σάζουνε θα σάσω του χρόνου έναν αντόντι ολιοκόκκινο. Σα του λαγού το αίμα!»…
 
ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Τα «καφασωτά» κρητικά κοσμήματα
Με το παρόν κείμενο, εγκαινιάζουμε ένα αφιέρωμα του περιοδικού στην κρητική παραδοσιακή κοσμηματοποιία, που διακρίνεται για την ιδιαίτερη χάρη και ομορφιά της. Ο όρος καφασωτό ή καφεσωτό, προέρχεται από την τουρκική λέξη kafes που σημαίνει το ξύλινο δικτυωτό φράγμα παραθύρων της οθωμανικής αρχιτεκτονικής ή το δικτυωτό πανέρι. Στην περίπτωσή μας, σημαίνει το διάλιθο, διάτρητο και ανάγλυφα φολιδωτό ρόδακα με γυρισμένα πίσω τα πέταλα. Το δημιούργημα αυτό, λόγω του περίτεχνου χαρακτήρα του, αποτέλεσε εξ αρχής αυτόνομο γυναικείο κόσμημα αλλά και συμπληρωματικό εξάρτημα συνθετότερων γυναικείων κοσμημάτων. Σαν αυτόνομο κόσμημα απαντάτι μονό ή επάλληλα διπλό και τριπλό κυρίως σε σκουλαρίκια, μονό σε δακτυλίδια και σπανιότερα, μονό ή επαναλαμβανόμενο εν σειρά, σε βραχιόλια και καρφίτσες. Η συγκεκριμένη δημιουργία, αν και απαντάται μεμονωμένα σαν σκουλαρίκι και σε ορισμένα νησιά του κυκλαδικού χώρου, θεωρείται χαρακτηριστικό κρητικό κόσμημα, ιδιαίτερα αγαπητό στη Δυτική Κρήτη (τα καφασωτά αποκαλούνται και «χανιώτικα»).
 
ΖΑΤΡΙΚΙΟΝ – «ΠΟΚΕΡ»
Μινωικά παιχνίδια
Με τη λέξη άβαξ, αβάκιον, πλινθίον οι αρχαίοι Έλληνες (και οι Ρωμαίοι με τη λέξη tabula, lusoria tabula) εννοούσαν επίπεδες ξύλινες πλάκες πάνω στις οποίες σχεδίαζαν τους πίνακες διαφόρων, συνήθως πνευματικών, παιχνιδιών. Ο κρητικός άβακας ενσωματώνει ένα άγνωστο παιχνίδι που αποτελεί γρίφο για τους ερευνητές. Ανακαλύφθηκε στις ανασκαφές της Κνωσού από τον ¶ρθουρ Έβανς (1851-1941), ο οποίος το χαρακτήρισε «μέγα ζατρίκιο»5, ονομασία που προκάλεσε πολλές συζητήσεις. Πρόκειται για εντυπωσιακό κατασκεύασμα που δυστυχώς δεν γνωρίζουμε τίποτα για τη χρήση του. Υποθέτουμε, όμως, από την ποιότητα της κατασκευής του και από το χώρο εύρεσής του ότι επρόκειτο για βασιλικό παιχνίδι. Το μινωικό «πόκερ» — Ένα ενδιαφέρον εύρημα από το μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου, που παρουσιάστηκε πρόσφατα στο Θ΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, μπορεί να σχετίζεται με κάποιο είος «επιτραπέζιου παιχνιδιού». Πρόκειται για ένα σύνολο από δώδεκα —κατά το μεγαλύτερο τμήμα τους σωζόμενα— ορθογώνια στενόμακρα πλακίδια από φαγεντιανή, που στη μια τους όψη σώζουν γραπτούς χαρακτήρες, επαναλαμβανόμενους σε κατά προσέγγιση ίσα διαστήματα από μια έως τέσερις φορές. Τα πλακίδια συνολικά πρέπει να ξεπερνούσαν τα είκοσι, αν κρίνει κανείς από ομάδα θραυσμάτων που ανήκαν στα άκρα άλλων ανάλογων αντικειμένων. Το εύρημα προέρχεται από ένα δωμάτιο γειτονικό του «Θησαυροφυλακίου του Ιερού», όπου βρέθηκαν φυλαγμένα —και σχεδόν άθικτ— τελετουργικά αγγεία, σύμβολα και κοσμήματα που φανερά ανήκαν στην «ανακτορική σκευή».
 
ΠΟΔΗΛΑΤΟ
Τα μυαλά στα κάγκελα της… Μονοκαράς
Έχει βρέξει αρκετά αποβραδίς για τα δεδομένα του φετινού χειμώνα εννοείται και ο καιρός ήδη ανοίγει δυτικά, οπότε ελεύθερα μετά την εμπεριστατωμένη ανάλυση των μετεωρολογικών φαινομένων της προηγούμενης περιπέτειας περνάμε στο θέμα «Ιστορία και κλασικές διασχίσεις»: Η Ανάβαση των Μυρίων και το τελικό θάλαττα – θάλαττα, ο Αλέξανδρος ο Μακεδών στα βάθη της Ανατολίας, ο Μωυσής στη φυγή από την Αίγυπτο και η διάνοιξις των κυμάτων της Ερυθράς – προς δόξαν του ογκόλιθου της έβδομης τέχνης Σέσιλ ντε Μιλ, σκηνοθέτου της μεγαλειώδους ταινίας «Δέκα εντολαί» που παρακολουθομε ανελλιπώς χρόνια κάθε Μεγάλη Εβδομάδα (δυστυχώς χάνουμε τον λατρεμένο Αρναούτογλου), ο Λόρενς της Αραβίας μέσω της ερήμου εναντίον της ¶καμπα, ο Μάο και η Μεγάλη Πορεία, ο ήρωάς μας Αννίβας, λαμπρό παράδειγμα τόλμης, ο οποίος δεν δίστασε για να βαδίσει εναντίον της Ρώμης να διαεί τον Ρουβίκωνα και να διασχίσει τις ¶λπεις με τους Καρχηδόνιους και τους αλπινιστές ελέφαντες – πλην ανεπιτυχώς… … Πού ν’ ακούσουμε τους έμπειρους ορεινούς που έχουν μεγαλώσει στην περιοχή ανεβοκατεβάζοντας τα ζωντανά τους: «Θα σηκώνετε ν’ ανεβείτε, θα σηκώνετε να κατεβείτε» μας λένε με απορημένο οίκτο οι συμπαθείς αυτοί άνθρωποι, που δεν έχουν όμως σαν πρότυπο τον Αννίβα και τη διάσχιση των ¶λπεων…
 
ΕΝΑ ΤΙΤΑΝΙΟ ΕΡΓΟ
Το θαυμαστό υδραγωγείο της Λύττου
Ένα κατασκεύασμα ανθρώπινο, μεγαλοπρεπές και τιτάνιο για την εποχή, ήταν το υπέργειο ρωμαϊκό υδραγωγείο της Λύττου. Ένα έργο «αξιοθαύμαστου πλάτους, ύψους και μήκους» κατά τον Cristoforo Bouondelmonti, που «προξενεί θαυμασμόν» κατά τον Μιχαήλ Χουρμούζη τον Βυζάντιο και που ακόμη και σήμερα σαγηνεύει με το μεγαλείο του. Τόση εντύπωση είχε προκαλέσει στους ανθρώπους, που αιώνες μετά έβλεπαν με δέος αυτό το αρχαίο επίτευγμα, ώστε έδωσε τροφή στην ανάπτυξη τοπικών θρύλων, οι οποίοι το ήθελαν να έχει κτιστεί από Σαραντάπηχους. Το μεγάλο μάλιστα πλήθος ανθρώπων που θεωρούσαν ότι χρειάστηκε για την εργασία αυτή, απηχεί και ο θρύλος του πρωτομάστορα. Αυτός φέρεται να συνειδητοποίησε, όταν πια είχε κατεβεί στη Λύττο, ότι ξέχασε το μυστρί του στην Κερά. Αφού το νέο μεταδόθηκε στόμα με στόμα στην άλλη άκρη του εργοτξίου, το μυστρί του κατέβηκε στη Λύττο, χέρι με χέρι, μέσω μιας ανθρώπινης αλυσίδας…
 
ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΓΕΥΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΡΑΝΟΥ
Χοιρινό με πορτοκάλι (ψητό κατσαρόλας)
Αγκινάρες & κουκιά με αυγά.
Φασόλες με αβρονιές.
Αβρονιές με κρέας

Print Friendly, PDF & Email

Από manos