Η έκθεση του “Μηχανισμού των Αντικυθήρων” στη Σητεία

O Δήμος Σητείας, με πρωτοβουλία του ΔΟΚΑΣ, οργανώνει την πολυταξιδεμένη και πολυσυζητημένη διαδραστική έκθεση του «Μηχανισμού των Αντικυθήρων», στον Τεχνοχώρο του Δήμου από 18 έως 29 Ιουνίου καθημερινά από 18.00  έως 21.30 μ.μ.

Το Σάββατο 23 Ιουνίου ο Ξενοφών Δ. Μουσάς, αναπληρωτής καθηγητής Φυσικής Διαστήματος του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής του Εργαστηρίου Αστροφυσικής, θα πραγματοποιήσει  διάλεξη στον Τεχνοχώρο στις 20.00 μ.μ., ενώ παράλληλα θα παρουσιάσει στο κοινό το αντίγραφο του «Μηχανισμού των Αντικυθήρων».

Μια σπάνια Έκθεση και μια μοναδική εμπειρία θα έχουν την ευκαιρία να βιώσουν οι συμπολίτες μας και όχι μόνο τις επόμενες ημέρες. Από την Δευτέρα 18 έως Παρασκευή 29 Ιουνίου θα φιλοξενηθεί στον Τεχνοχώρο Σητείας έπειτα από αίτημα του Δ.Ο.Κ.Α.Σ ο γνωστός σε όλους μας Αστρολάβος των Αντικυθήρων.

Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων, όπως έχει ονομαστεί ή ο Αστρολάβος των Αντικυθήρων όπως συνηθίζεται να λέγεται , είναι  ένα αρχαίο περίπλοκο αστρονομικό όργανο ,αναλογικός υπολογιστής, που καθώς αποδεικνύεται μετρούσε τις εκλείψεις του Ηλίου και της Σελήνης , τις τροχιές των πλανητών, ενώ συγχρόνως εκτελούσε και ένα πλήθος άλλων μαθηματικών και αστρονομικών εργασιών.

Η συγκεκριμένη  διάταξη έχει δικαιολογημένα χαρακτηριστεί ως από τις πιο σημαντικές μηχανικές εφευρέσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Η ανακάλυψη του έγινε τυχαία από σφουγγαράδες το Πάσχα του 1900 στον υπήνεμο όρμο των Αντικυθήρων σε βάθος 43 μέτρων. Η ιστορία θέλει έναν από αυτούς να ανεβαίνει τρομοκρατημένος στο καΐκι και να αναφέρει στον καπετάνιο, πως είδε το πόδι μιας νεκρής γυναίκας. Προφανώς, δεν επρόκειτο για μακάβριο εύρημα αλλά για τμήμα ενός αγάλματος. Οι δύτες είχαν βρει κατά σύμπτωση ένα ρωμαϊκό ναυάγιο σε βάθος 60 μέτρων με φορτίο: κοσμήματα, αγάλματα μαρμάρινα και μπρούτζινα και άλλα σκεύη της εποχής του. Ανάμεσα τους ήταν και τα γνωστά σήμερα γλυπτά , Έφηβος των Αντικυθήρων και  Φιλόσοφος των Αντικυθήρων. Η ανέλκυσή τους, ελλείψει των τεχνικών μέσων την εποχή εκείνη ήταν εξαιρετικά δύσκολη και δαπανηρή, ενώ  μέχρι την ολοκλήρωση της το 1901, ένας σφουγγαράς έχασε τη ζωή του και άλλοι δύο τραυματίστηκαν σοβαρά. Τα ανασυρθέντα αντικείμενα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου και παραμένουν μέχρι και σήμερα.

Ανάμεσά τους ήταν και ένα κουτί με μπρούτζινα και ξύλινα μέρη που είχαν παραμορφωθεί από τη διάβρωση και την αλμύρα . Ο αρχαιολόγος κος Στάης το εξέτασε με μεγαλύτερη προσοχή για να ανακαλύψει με έκπληξη ότι τα μεταλλικά μέρη του έχουν περίγραμμα οδοντωτών τροχών. Οι κατοπινοί ερευνητές διαφώνησαν σε πολλές περιπτώσεις μεταξύ τους αλλά όλοι ήταν σίγουροι ότι επρόκειτο για τον πιο σύνθετο μηχανισμό της αρχαιότητας που χρονολογείτο περίπου έναν αιώνα π.Χ., και ότι δεν είχε ανακαλυφθεί σε κανένα μέρος του κόσμου τίποτα παρόμοιο για τα επόμενα 1.300 χρόνια. Κανείς όμως δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα τι ήταν. Άλλωστε οι μελετητές δεν είχαν ιδιαίτερα εξελιγμένα μέσα έρευνας και δια του γυμνού οφθαλμού ήταν εξαιρετικό παρακινδυνευμένο να βγάλουν συμπεράσματα.

Στην συνέχεια, τη δεκαετία του ’50 ασχολήθηκαν επισταμένως  με το εύρημα ο Derek de Solla Price και Έλληνες επιστήμονες από τον Δημόκριτο . Ο Βρετανός μάλιστα είχε προχωρήσει και σε μια ανακατασκευή του αντικειμένου, της οποίας η ορθότητα αμφισβητήθηκε. Όσο δεν υπήρχε μια τεκμηριωμένη και συνολική απάντηση για το μυστηριώδες αντικείμενο, τόσο γίνονταν πιο ακραίες οι εκδοχές για τη φύση και την προέλευσή του. Άλλωστε ένας από τους ερευνητές που ενδιαφέρθηκε να μάθει περισσότερο για τον μηχανισμό, ήταν και ο περίφημος Εριχ Φον Νταίνικεν, που μιλούσε για εξωγήινους.

Τα τελευταία 15 χρόνια όμως οι έρευνες που πραγματοποιούνται με τη βοήθεια πολλών ειδικών από διαφορετικά αλληλοσυμπληρούμενα επιστημονικά πεδία και με τα πιο εξελιγμένα μέσα, έχουν αρχίσει να δίνουν καρπούς.

Έτσι έγινε δυνατή η επανεμφάνιση σχεδόν σβησμένων κειμένων και στοιχείων της επιφάνειας του μηχανισμού, που δεν είναι ευδιάκριτα ακόμα και με τα καλύτερα συστήματα συμβατικής και ψηφιακής φωτογράφησης.

Αξίζει δε να τονιστεί ότι  η Βρετανική εταιρεία X-Tek έστειλε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τον πρωτοποριακό τομογράφο Blade Runner βάρους 8 τόνων , ένα μηχάνημα που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε μόνο και μόνο για τη συγκεκριμένη έρευνα κόστους 1.000.000 €, το οποίο προσέφερε δωρεάν στην ελληνική κυβέρνηση.

Οι Έλληνες και ξένοι ειδικοί κατάφεραν να διακρίνουν τα γράμματα και τα στοιχεία του Μηχανισμού, που βρίσκονταν σχεδόν σβησμένα και κρυμμένα στη σκουριά εδώ και 2.000 χρόνια. Τα γράμματα που ήταν χαραγμένα σε φύλλα μπρούντζου τοποθετημένα στο εσωτερικό του Μηχανισμού, είναι τόσο μικρά που δεν ξεπερνούν σε μέγεθος τα 2-3 χιλιοστά..

Είναι ένα αστρονομικό μηχάνημα απίστευτης ακριβείας, με εκπληκτική μηχανική τελειότητα, μέσα σε ένα πιθανόν ξύλινο κιβώτιο με διαβαθμισμένες πλάκες στο εξωτερικό του. Εσωτερικά αποτελείτο από 30 αλληλοεμπλεκόμενους οδοντωτούς τροχούς ( γρανάζια ), έκκεντρα τοποθετημένους. Τους τροχούς, που ήταν οργανωμένοι επικυκλοειδώς, έθετε σε κίνηση με διαφορετική ταχύτητα τον καθένα, ένας περιστρεφόμενος χειροκίνητος άξονας.

Δείκτες σύμφωνα με τις επιγραφές έδειχναν την πορεία του Ήλιου, την πορεία και τις φάσεις της Σελήνης και των πλανητών στον ζωδιακό κύκλο. Ο Άγγλος φυσικός και ιστορικός της επιστήμης Derek De Solla Price που μελέτησε επί 25 χρόνια τον υπολογιστή, διαπιστώνει την ύπαρξη ενός πολύπλοκου συστήματος διαφορικού οδοντωτού τροχού, ο οποίος δεχόταν δύο διαφορετικές περιστροφές, και αναλόγως “έβγαζε” αποτέλεσμα. Δηλαδή εκτελούσε μαθηματικές πράξεις με μηχανικό τρόπο.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων συνοδευόταν και από μπρούντζινα φύλλα, στα οποία οι ειδικοί διέκριναν τη λέξη «Ισπανία» και τη φράση «Φάρος της Αλεξάνδρειας». Όπως δηλαδή ένα σύγχρονο εγχειρίδιο χρήσης μιας ηλεκτρονικής συσκευής ( manual ), έτσι και ο αστρολάβος έφερε μαζί του κάτι αντίστοιχο. Έτσι αποκαλύφτηκαν περίπου 2.000 χαρακτήρες που σχημάτιζαν φράσεις, πολλές από τις οποίες είναι κομμένες. Ανάμεσα στους χαρακτήρες αποκωδικοποιήθηκε η λέξη «στηριγμός», η οποία αποτελεί έναν αστρονομικό όρο, που σημαίνει την αλλαγή της κατεύθυνσης του πλανήτη στον ουρανό.

Όλες πάντως οι ενδείξεις που έχουν συγκεντρωθεί μέχρι σήμερα, κάνουν τους ειδικούς να πιστεύουν, ότι το εγχειρίδιο λειτουργίας του Μηχανισμού είναι το πρώτο γνωστό κείμενο της αρχαιότητας, όπου αποδίδεται η Ισπανία με τη σημερινή της ονομασία. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι ο Μηχανισμός έκρυβε και πληροφορίες για τη ναυσιπλοΐα τόσο προς τον Φάρο της Αλεξάνδρειας όσο και προς την Ισπανία.

Την όλη δομή μπορούμε να την φανταστούμε σαν ένα ξύλινο κουτί με τρία καντράν, σαν ρολόγια, το ένα στην πρόσθια όψη και τα δύο στην πίσω πλευρά. Ο οδοντωτός μηχανισμός (που μοιάζει με ένα καντράν ρολογιού) της πρόσθιας πλευράς, που δείχνει τις θέσεις του Ήλιου και της Σελήνης, είναι ένα ημερολόγιο 365 ημερών, το οποίο έχει τη δυνατότητα να ρυθμιστεί για τα δίσεκτα έτη.

Ο μηχανισμός στο πάνω μέρος της πίσω πλευράς αποτελείται από μια σπείρα 235 υποδιαιρέσεων και δείχνει τους 235 μήνες του Μετωνικού κύκλου (βαβυλωνιακής έμπνευσης).

Ένας άλλος αρχαίος αστρονομικός κύκλος είναι ο κύκλος του Κάλλιππου, που αντιπροσωπεύεται από ένα μικρότερο καντράν στο εσωτερικό του προηγουμένου. Οι υποδιαιρέσεις στο κάτω καντράν της πίσω πλευράς (223 σε μια σπείρα τεσσάρων στροφών) αποδεικνύουν, ότι πρόκειται για την αναπαράσταση του κύκλου του Σάρου, ενώ το μικρό καντράν στο εσωτερικό του προηγουμένου αντιπροσωπεύει τον κύκλο του Εξελιγμού.

Τέλος, οι επιγραφές και τα σύμβολα που έχουν διαβαστεί, επιβεβαιώνουν τα συμπεράσματα των επιστημόνων για τις λειτουργίες των μηχανισμών.

Για να κατανοήσει καλυτέρα ο αναγνώστης την πολυπλοκότητα και την ακρίβεια του μηχανισμού αυτού καθώς επίσης και το υψηλό επιστημονικό επίπεδο του κατασκευαστή-εμπνευστή του, αναφέρουμε παρακάτω μερικές από τις βασικές λειτουργίες, που αυτός εκτελούσε :

– Υπολογισμός του σεληνιακού ή συνοδικού μήνα. Το διάστημα μεταξύ δύο όμοιων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από πανσέληνο σε πανσέληνο.

–  Μέτρηση του Μετωνικού κύκλου. Ο κύκλος προκύπτει από τη στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες. Αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και στην ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου ο Ήλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν περίπου στους ίδιους σχετικούς προσανατολισμούς.

–  Προσδιορισμός του Καλλιππικού κύκλου, που διαρκεί 76 χρόνια και είναι τέσσερις Μετωνικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. Έτσι αυξάνεται η ακρίβεια με την οποία αντιστοιχίζεται ένα ηλιακό έτος με πλήρεις σεληνιακούς μήνες.

–   Εύρεση του κύκλου του Σάρου, ο οποίος  προβλέπει εκλείψεις. Αν δηλαδή μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί έπειτα από 223 σεληνιακούς μήνες. Έτσι από τις προηγούμενες εκλείψεις μπορούν να προβλεφθούν οι επόμενες και επειδή ο αριθμός των ημερών στον κύκλο του Σάρου δεν είναι ακέραιος, οι σεληνιακές εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά οκτώ ώρες και οι ηλιακές (οι οποίες γίνονται ορατές από συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη) μετατοπίζονται κατά 120 μοίρες.

– Ακριβής πρόβλεψη  των σεληνιακών εκλείψεων που λαμβάνουν χώρα ύστερα από τρεις κύκλους του Σάρου (όταν οι οκτάωρες μετατοπίσεις συμπληρώσουν ένα 24ωρο), πράγμα το οποίο περιγράφεται από τον κύκλο του Εξελιγμού, διαρκείας 54 ετών.

Κλείνοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα παραθέτουμε παρακάτω μερικά παραδείγματα αντιστοίχισης – μετάφρασης  όπως αυτά βρέθηκαν στον εγχειρίδιο χρήσεως του μηχανισμού και συμπληρώθηκαν και μεταφράστηκαν από τους ειδικούς .

Κλείνοντας θα πρέπει να τονίσουμε ότι το Σάββατο 23 Ιουνίου και Ώρα 8.00 μ.μ. θα πραγματοποιηθεί διάλεξη και παρουσίαση του αυθεντικού αντιγράφου του εν λόγω μηχανισμού, από τον αναπληρωτή καθηγητή διαστημικής και διαστήματος του Εθνικού – Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών και διευθυντή του εργαστηρίου Αστροφυσικής Ξενοφώντα Δ. Μουσά.

Μιχάλης Περάκης

Μαθηματικός

Ερασιτέχνης Αστρονόμος