του Λεωνίδα Γ. Κουδουμογιαννάκη
Από το Κρητικό έως το Λιβυκό πέλαγος, από το ανατολικότερο έως το δυτικότερο άκρο, η Κρήτη έχει πληθώρα από απομεινάρια οχυρωματικών έργων των κατακτητών της, που μαρτυρούν τα ιστορικά δρώμενα στο νησί από το μεσαίωνα και μετά, που διαλαλούν μέσα στο πέρασμα των αιώνων την ιστορία αυτού του τόπου. Αυτά που σήμερα είναι ορατά, κάστρα, φρούρια, πύργοι, είναι αυτά που άντεξαν στο χρόνο ή αν θέλετε αυτά που το ανθρώπινο χέρι δεν κατάστρεψε ή δεν κατεδάφισε.
Τα μνημεία αυτά ανίχνευσαν πολλοί περιηγητές από το μεσαίωνα, και σήμερα ιχνηλατούν οι τουρίστες που επισκέπτονται τον τόπο μας. Φαίνεται πως μόνο εμείς δεν γνωρίζουμε την αξία τους, ούτε σαν πολίτες, ούτε σαν πολιτεία.
Πολλά απ’ αυτά τα μνημεία δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχουν. Έπεσαν θύματα του χρόνου και του ανθρώπου. Παραφωνία αποτελούν μόνο μερικά απομεινάρια της ιστορίας, που είχαν την τύχη να βρίσκονται σε αστικά κέντρα και αποτελούν πηγή εσόδων του τουρισμού.
Η ανατολή του 1901 βρήκε τις αρχές της Κρητικής Πολιτείας να εργάζονται με αμείωτο ζήλο. Την περίοδο αυτή η κυβέρνηση αρχίζει να παραχωρεί διάφορα ακίνητα, όπως γήπεδα και κτίσματα, για να κατασκευαστούν εκεί εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας. Χαρακτηριστική περίπτωση της δωρεάν παραχώρησης στην κοινότητα του χωριού Κεντρί Ιεράπετρας τα ερείπια του πύργου «Καλέ» και όλου του χώρου για την ίδρυση ναού και σχολείου (ν.335, Ε.Ε.Κ.Π., φύλλο αριθμ. 20, 26-03-1901). Άλλοι πύργοι πωλούνται σε δημοπρασία πωλούμενων κτημάτων του δημοσίου, με αποτέλεσμα οι ιδιοκτήτες τους να τους κατεδαφίσουν και έτσι να χαθούν τα ίχνη τους. Ευτυχώς όμως που υπάρχουν ευαίσθητοι ερευνητές που ανασκαλεύουν «τις στάχτες του χρόνου» και φέρνουν στο φως ξεχασμένες μνήμες.
Ο φιλόλογος, πρώην Λυκειάρχης και Πρόεδρος του Λογοτεχνικού Συνδέσμου Ηρακλείου, φίλος Δημήτρης Παπαδάκης, δημοσίευσε πρόσφατα την έρευνα του, στο έγκριτο περιοδικό Άγκυρα Ελπίδος της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας, για έναν από τους πύργους της Κρήτης που οικοδομήθηκαν μετά την Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 από τον Χουσεϊν Αγνή πασά, για να ενισχυθεί το αμυντικό σύστημα των τούρκων. Αυτός είναι ο πύργος της Παχείας Άμμου στο μυχό του κόλπου του Μεραμβέλλου.
Ξενάγηση από τον κ. Δημήτρη Παπαδάκη
Ο συγγραφέας – ερευνητής Δ. Παπαδάκης με ξενάγησε στον χώρο που ήταν κτισμένος ο πύργος, του οποίου σήμερα σώζονται ίχνη, λίγες πέτρες σφηνωμένες στο έδαφος. Απαντήσεις έδωσε σε μια σειρά ερωτημάτων.
Που βρίσκεται ο χώρος που ήταν ο πύργος;
Ο χώρος, όπου ήταν ο πύργος, βρίσκεται 600 μέτρα ανατολικά της Παχείας Άμμου και 200 μέτρα από τη θάλασσα, αριστερά του δρόμου, που διασχίζοντας τον Ισθμό φτάνει στην Ιεράπετρα. Σήμερα δε ο χώρος είναι χέρσος και γεμάτος θάμνα και αγριόχορτα.
Πότε και ποιος έκτισε τον πύργο αυτό;
Το 1867 η Υψηλή Πύλη έστειλε στην Κρήτη το Χουσεϊν Αβνή πασά, για να καταστείλει την Μεγάλη Επανάσταση. Εκείνος διαίρεσε την Κρήτη σε πέντε τμήματα. Οι διοικητές τους, έπειτα από εντολή του, έκτισαν στρατιωτικούς πύργους σε επίκαιρα σημεία. Σε αυτούς εγκατέστησε μόνιμες στρατιωτικές μονάδες, έργο των οποίων ήταν να εκκαθαρίσουν από τους επαναστάτες την ελεγχόμενη από αυτούς περιοχή, να εμποδίζουν την επικοινωνία μεταξύ των επαναστατών, να επιτηρούν τα παράλια, ώστε να μην είναι δυνατόν να προσεγγίζουν σε αυτά πλοία από την ελεύθερη Ελλάδα, τα οποία εφοδίαζαν τους επαναστάτες με πολεμοφόδια και τρόφιμα, σε περίπτωση δε κινδύνου να ειδοποιούν τον κισλά, όπου έμενε πολύς στρατός, με οπτικό σύστημα, με φωτιές (φρυκτωρίες). Ας σημειωθεί δε ότι κάθε πύργος είχε οπτική επαφή με τον προηγούμενο και τον επόμενο του. Τότε κτίστηκε και ο πύργος της Παχείας Άμμου.
Ποια η σημασία του εδώ πύργου;
Η φρουρά του ήλεγχε το κυρίως πέρασμα των επαναστατών από τις Επαρχίες Σητείας και Μεραμβέλλου προς την Ιεράπετρα και επιτηρούσε τον αβαθύ μυχό του κόλπου του Μεραμβέλλου, όπου ήταν δυνατόν να προσεγγίσουν πλοία από την ελεύθερη Ελλάδα και να μεταφέρουν πολεμοφόδια και τρόφιμα, σε περίπτωση δε κινδύνου ειδοποιούσε με φωτιά τη φρουρά του πύργου της Βασιλικής και μέσω των φρουρών των πύργων της Επισκοπής και του Κεντριού έφτανε το μήνυμα της στον Καλέ (φρούριο) της Ιεράπετρας.
Πότε καταστράφηκε ο πύργος;
Μεγάλο μέρος του καταστράφηκε στις επαναστάσεις του 1895 και 1897-1898. Σε δημοπρασία δε που έγινε στις 5 Απριλίου 1901, σύμφωνα με την Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας της 3 Μαρτίου 1901, ο πύργος και ο γύρω χώρος του κατοχυρώθηκαν σε κάτοικο της Βασιλικής, ο οποίος αργότερα τον κατεδάφισε με συγχωριανούς του, γιατί τους θύμιζε την τουρκική τυραννία, και φύτεψε εκεί αμπέλι.
Υπάρχουν μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής για αυτό τον πύργο;
Κατά τη μαρτυρία του Γεωργίου Ε. Περράκη, κατοίκου Βασιλικής, που πήγαινε στον πύργο μικρός, ήταν διώροφος και πολύ υψηλός. Οι τοίχοι ήταν παχείς, κτισμένοι με πελεκημένες πέτρες και κουρασάνι, έφερε δε πολλές τουφεκίστρες. Στο εσωτερικό του υπήρχαν ξύλινες σκάλες, με τις οποίες ανέβαιναν στις επάλξεις του. Δίπλα στον πύργο, στο δυτικό μέρος του, υπήρχε σαρνίτσι, που ασφαλώς δεχόταν τα όμβρια ύδατα από την οροφή του πύργου.
Η θέση του πύργου ήταν γνωστή;
Όχι. Οι ιστορικοί Νικόστρατος Καλομενόπουλος, Βασίλειος Ψιλάκης, Αριστείδης Κριαράς, Εμμανουήλ Αγγελάκης, οι οποίοι αναφέρουν τις μάχες για την εκπόρθηση του πύργου, δεν αναφέρουν τη θέση του. Έτσι κάτοικοι της περιοχής και ακόμα άνθρωποι των Γραμμάτων είχαν τη γνώμη ότι ο πύργος πρέπει να ήταν στο λόφο Χαλέπα ή εκεί που είναι η έπαυλη του αρχαιολόγου Richard Saeger.
Εσείς πως τον εντοπίσατε;
Το 1980 o Βασιλικιώτης Γεώργιος Ε. Περράκης, μου έδωσε τη θέση όπου υπήρχε ο πύργος, στον οποίο πήγαινε μικρός. Βεβαίωση της μαρτυρίας του είναι «γεγλυμμέναι επιγραφαί επί εδάφους». Όπως μου είπε ο ξάδελφος μου Δημήτρης Κωστάκης, έγκριτος δικηγόρος, το αγρόκτημα του, που βρίσκεται στη θέση του πύργου λέγεται Κάστελος (φρούριο). Επίσης, όπως μου είπε ο εξάδελφος μου Μανώλης Γ. Περάκης, το αγρόκτημα του, που είναι λίγα μέτρα απέναντι από τη θέση του πύργου λέγεται κουλές. Τη θέση του βρήκα σε φωτογραφία του 1904, στο πίσω μέρος της οποίας αναγράφεται ότι το σε λευκό χρώμα τμήμα κτηρίου είναι απομεινάρι στρατιωτικού πύργου.
Ήταν λάθος η πώληση των τούρκικων πύργων από την Κρητική Πολιτεία;
Λεωνίδας Γ. Κουδουμογιαννάκης
