«…Το επίκεντρο της διήγησης κάθε πρόσφυγα παραμένει το ίδιο.
Να γεννιέσαι σε ένα μέρος, να γερνάς σε άλλο.
Και να αισθάνεσαι ξένος και στα δύο μέρη»
αφήγηση ανταλλαγείσας μουσουλμάνας.
Η Συνθήκη της Λωζάνης, που ακολούθησε τη Μικρασιατική Καταστροφή (για του Έλληνες) ή τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας(για τους Τούρκους) επεδίωξε, εκτός της εξυπηρέτησης των συμφερόντων των ισχυρών, την επούλωση των πληγών της σύγκρουσης ανάμεσα στους δυο λαούς. Η αλήθεια είναι, κρίνοντας σήμερα με την ασφάλεια που παρέχει ο μεσολαβήσας χρόνος, ότι προκάλεσε και πολύ πόνο στους ανθρώπους για τους οποίους ελήφθησαν οι αποφάσεις δηλ. Χριστιανούς και Μουσουλμάνους ή Έλληνες και Τούρκους, αφού η Σύμβαση για την Ανταλλαγή Πληθυσμών, που επέβαλε την υποχρεωτική μετεγκατάσταση πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, αποτέλεσε μέρος αυτής. Η ελληνοτουρκική αυτή σύμβαση αποτελεί μια πρωτοφανή ρύθμιση στην παγκόσμια ιστορία, καθώς εκπατρίστηκαν αναγκαστικά, χωρίς δυνατότητα επιστροφής και με μοναδικό το κριτήριο της θρησκείας, περίπου δύο εκατομμύρια άνθρωποι –1,5 εκατομμύριο ορθόδοξοι χριστιανοί και 500.000 μουσουλμάνοι.
«Για το Μουσταφά Κεμάλ και τον Ελευθέριο Βενιζέλο ήταν ένα ακόμη βήμα προς τον κοινό στόχο: τη δημιουργία συμπαγών εθνών- κρατών, όπου θα κυριαρχούσαν μια γλώσσα, μια θρησκεία και μια εθνική συνείδηση. Συνέβαλε πράγματι στη δημιουργία, και στις δυο πλευρές του Αιγαίου, σχετικά ομοιογενών κρατών, που ζούσαν σε τυπική αντίθεση το ένα απέναντι στο άλλο…Αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι η ανταλλαγή ήταν μια τρομερή τραγωδία για τους ανθρώπους που επηρέασε.»σημειώνει ο Μπρους Κλάρκ, ιρλανδός, δημοσιογράφος του Εκόνομιστ.
Οι ανταλλάξιμοι έλληνες το 1923 ήταν η μικρότερη ομάδα, 189.916, (οι άνω του ενός εκατομμυρίου είχαν διωχθεί το προηγούμενο διάστημα). Οι Τούρκοι οι οποίοι αναγκάστηκαν σε εκπατρισμό ήταν 355.635( κάποιοι είχαν επίσης αποχωρήσει πριν) και η έξοδός τους ήταν πιο οργανωμένη. Η ανταλλαγή αυτή δεν επέτρεψε ούτε το κριτήριο του αυτοπροσδιορισμού. Ανάμεσα σε αυτούς συγκαταλέγονται και οι 40.000 περίπου Τουρκοκρητικοί, που λίγα Τουρκικά κατείχαν. Η γλώσσα τους και ο πολιτισμός τους ήταν Κρητικός. Το ίδιο και οι Καραμανλήδες της Καππαδοκίας που ήταν ορθόδοξοι, γνώριζαν όμως μόνο Τουρκικά. Ούτε οι μεν, ούτε οι δε ήθελαν ν’ ανταλλαχθούν Χριστιανοί πρόσφυγες
Μουσουλμάνοι πρόσφυγες
Αλλά και στην Ελλάδα κανένας και για πολλά χρόνια δε θυμόταν αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι καμία συμμετοχή δεν είχαν στον προηγηθέντα πόλεμο και απλά υπήρξαν θύματά του, όπως εξάλλου και οι ένθεν του Αιγαίου. Η σπουδαία Συγγραφέας κ. Μάρω Δούκα, είναι ένας από τους σύγχρονους Έλληνες που έπιασε αυτό το νήμα των προσφύγων από την άλλη μεριά, στο βιβλίο της «Αθώοι και φταίχτες», όπου ένας απόγονος τουρκοκρητικής οικογένειας έρχεται στα Χανιά το 2002 και ερευνά τον τόπο καταγωγής του παππού του. Για αυτή τη συγγραφική της εμπειρία θα μας μιλήσει την Κυριακή 21 Οκτωβρίου στα πλαίσια του Τριημέρου Λόγου και Τέχνης. Δίπλα της ένα απόγονος τουρκοκρητικών ο Μπιλάλ Τούρκογλου, προσκεκλημένος με πρωτοβουλία του Συλλόγου Μικρασιατών και Ποντίων Μεραμπέλλου, θα μας ξεδιπλώσει τις δικές του προσφυγικές μνήμες σε ένα ταξίδι συνεξέτασης αυτού του γεγονότος και από τις δυο οπτικές γωνίες, αφού θα προηγηθούν ο διακεκριμένος συγγραφέας Θωμάς Κοροβίνης με τα έργα του «Σμύρνη μια πόλη στη λογοτεχνία» και « οι Ζεϊμπέκοι της Μικράς Ασίας» και η φιλόλογος Έφη Μπουκουβάλα με μια σύντομη αναφορά στα έργα των Ηλία Βενέζη( Αιολική Γη, Γαλήνη) και Διδούς Σωτηρίου(Ματωμένα χώματα, Οι νεκροί περιμένουν) !
*Σημ.: μνησιπήμων πόνος, στίχος του Γ. Σεφέρη από το ποίημα «Τελευταίος Σταθμός» και στίχος της τραγωδίας του Αισχύλου «Αγαμέμνων»(180) που σημαίνει «πόνος εξ αναμνήσεως παθημάτων»
Μαρία Κωστάκη
φιλόλογος
