του Λεωνίδα Γ. Κουδουμογιαννάκη
Τα λαμπρόσκολα, η ζωή στην ύπαιθρο είναι ειδυλλιακή και χαρισάμενη γι αυτούς που έχουν την τύχη να την γευτούν. “Εορτών εορτή και πανήγυρης εστί πανηγύρεων” λέει το τροπάριο. Η μυρωδιά του ασβέστη που φρεσκάρει τα σπίτια των νοικοκυραίων αναμειγνύεται με τις ευωδιές των ανθισμένων πορτοκαλιών, με τη γύρη των λουλουδιών, με τις μυρωδιές από τα καλιτσούνια και τα πασχαλινά γλυκίσματα, με το θυμίαμα στο πέρασμα του επιταφίου, τις μυρωδιές των καμένων κεριών για τον Σταυρωμένο και Αναστημένο Χριστό και μπαρούτι από τα βεγγαλικά της Ανάστασης. Ρακί αγκινάρες και κουκιά για τους μερακλήδες.
Μια μεγάλη σειρά εθιμικών πρακτικών αποκαλύπτουν την ειδική σχέση των ανθρώπων της κρητικής υπαίθρου με τις εκκλησιαστικές τελετές αυτών των ημερών. Οι γιορτές της λαμπρής άρχιζαν από το Σάββατο του Λαζάρου που για τον ελληνικό λαό η μέρα αυτή είναι ένα “νεκρολατρευτικό πανηγύρι”. Τη δική τους σφραγίδα αυτές τις άγιες ημέρες βάζανε τα παιδιά ξεκινώντας με τα Λαζαροκάλαντα. Στολίζανε με άνθη ένα ξύλινο σταυρό παίρνανε και το καλάθι για να βάλουν τα αυγά ή το τυρί ή ότι τους δώριζαν οι νοικοκύρηδες του χωριού.
Οι προετοιμασίες για την Κυριακή των Βαΐων έχουν αρχίσει από την Παρασκευή του Λαζάρου με το πλέξιμο των σταυρών από φύλλα του κρητικού φοίνικα. Ομάδα από φρεσκοπαντρεμένες ή ανύπαντρες γυναίκες στο σπίτι του παπά ή σε χώρο της εκκλησίας έπλεκαν τους μεγάλους διπλούς καγκελωτούς σταυρούς. Γέμιζαν ένα κοφίνι και μαζί με κλαδιά ελιάς και φοίνικα το Σάββατο το απόγευμα τα μετέφεραν στην Εκκλησία.
Την Κυριακή των Βαΐων, σε ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, η μεταφορά του κλάδου της ελιάς και των βαγιών γίνεται γύρω από την εκκλησία με τελετουργικό τρόπο. Στο ανάγνωσμα του ευαγγελίου κόβονται κλαδιά από την ελιά και φύλλα από τα βάγια. Μετά την θεία λειτουργία οι γυναίκες ετοίμαζαν το μενού της ημέρας που σύμφωνα με την Χριστιανική παράδοση δεν ήταν τίποτα άλλο από το Ψάρι.
Τω Βαγιώ, Βαγιώ, Βαγιώ/τρώνε ψάρι και κολιό/και την άλλη Κυριακή/καλιτσούνες και ρακί.
Αυτές τις μέρες η νηστεία ήταν αυστηρή. Τα λουμπούνια, οι αλατσολιές, τα βρεχτοκούκια, τα δροσερά κουκιά και τα χλωρά φασκόμηλα ήταν η βασική τροφή. Τις αγρυπνιές όλα τα καφενεία ήταν κλειστά και όλο το χωριό συγκεντρωνόταν στην Παναγία. Το βράδυ της Μεγάλης Δευτέρας εκκλησιάζονταν με ευλάβεια, ενώ το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης που ψέλνεται ο “Νυμφίος”, ακούγεται και το συγκινητικό τροπάριο της Κασσιανής ένα από τα δημοφιλέστερα τροπάρια της Βυζαντινής υμνογραφίας.
Την Μεγάλη Τετάρτη πρωί ξεκινούσε το πλάσιμο και το ψήσιμο του σίτινου ψωμιού. Το σίτινο ήταν το ψωμί των μεγάλων γιορτών τα Χριστούγεννα και το Πάσχα.
Από το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης οι γυναίκες καταγίνονται και με το βάψιμο των αυγών, που παλιά αυτό γινόταν από τα χρώματα των λουλουδιών, κυρίως της κόκκινης παπαρούνας ή από τον κίτρινο ανθό των ματζουνιών μετά από βράσιμο. Την ημέρα αυτή οι γυναίκες καταγινότανε με το ζύμωμα των καλιτσουνιών τα λεγόμενα λυχναράκια. Όλη την Μεγάλη Πέμπτη μύριζαν οι φούρνοι και από τις ανοικτές πόρτες ξεχειλίζανε οι ευωδιές από τους πορτοκαλοανθούς, από τα πορτοκαλόφυλλα και τα νερατζόφυλλα που χαρίζανε τις μυρωδιές τους στα ζεστά καλιτσούνια. Τα τσουρέκια και τα λαμπροκούλουρα με ένα κόκκινο αυγό στο κέντρο συμπληρώνανε τα πασχαλινά γλυκά. Στα εδέσματα του Πάσχα κυριαρχεί το γάλα, η μυζήθρα, το μέλι και τα αυγά.
Οι πολιτιστικοί σύλλογοι σήμερα προσπαθούν να συντηρήσουν και να αναβιώσουν έθιμα της Μεγαλοβδομάδας.
Στην Βαϊνιά
Ο κ. Μανώλης Κουφάκης, πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Βαϊνιάς μας ανάφερε: “Τα μέλη του Συλλόγου πλέκουν τους σταυρούς με φύλλα από βάγια για την Κυριακή των Βαΐων, συμμετέχουν στην καθαριότητα του χωριού, στην χορωδία της Μεγάλης Παρασκευής ψάλλοντας τα εγκώμια, και στην Ανάσταση προσφέρουμε σε όλους κέρασμα. Την Κυριακή του Θωμά 12 Μαΐου όλα τα μέλη και οι φίλοι του Συλλόγου θα βρεθούμε στην μονή Παναγία Παπλινού και θα γιορτάσουμε με σουβλιστά αρνιά όλη την ημέρα».
Στην Ανατολή
Η πρόεδρος του Πολιτιστικού και Φυσιολατρικού Συλλόγου Ανατολής κα Κούλα Αναστασίου και ο πρόεδρος του Συλλόγου Ανάπτυξης Αγίου Ιωάννου κ. Νίκος Αθάνατος τονίζουν ότι τα τελευταία χρόνια στο χωριό τους έχει αναβιώσει ένα ξεχασμένο έθιμο κατά τον στολισμό του επιταφίου με συμμετοχή νέων στην δημιουργία χορωδίας που ψάλει την «Παρισταμένη» μετά τα Δώδεκα Ευαγγέλια της Μεγάλης Πέμπτης. Η «Παρισταμένη» είναι ένα λαϊκό τραγούδι αφιερωμένο στο μοιρολόι της Παναγίας στον εσταυρωμένο Χριστό. Λέγεται έτσι γιατί αρχίζει «Παρισταμένη στο σταυρό η πάναγνος Μαρία….».
Στην Παχεία Άμμο
Ο πρόεδρος του πολιτιστικού Συλλόγου Παχείας Άμμου κ. Νίκος Καμινογιαννάκης τόνισε ότι «Τα μέλη του συλλόγου συμμετέχουν στην καθαριότητα του χωριού όλη αυτή την περίοδο και στην βαφή όλων των πεζοδρομίων του χωριού. Την βραδιά της Ανάστασης θα προσφέρουμε στολισμένα λευκά λαμπαδάκια και καλιτσούνια, αυγά και ρακή σε όλο τον κόσμο».
Στις Μάλες
Ο Μαλιώτης Γιώργος Λαμπράκης θυμάται: “Στο χωριό μας την Μεγαλοβδομάδα σφάζαμε τα ρίφια γιατί τα πρόβατα ήταν λιγοστά. Κυριαρχούσε το οφτό και όχι οι σούβλες με τον οβελία. Οι νοικοκυρές ψήνανε τα ανεβατά ψωμάκια, τα κουμπανάκια, που τα διατηρούσαν πολύ καιρό. Οι γυναίκες καταγίνονται και με το βάψιμο των αυγών, με χρώματα των λουλουδιών, κυρίως της κόκκινης παπαρούνας ή από τον κίτρινο ανθό των ματζουνιών μετά από βράσιμο. Το Μεγάλο Σάββατο φτιάχναμε τα «φουναρίξα» με θαμνώδη ξύλα από σκίνους και κατσοπρίνια που στην καύση τους δημιουργούν κρότο.
Στο Καβούσι
Στο Καβούσι από το 1962 το έθιμο του πλεξίματος των καγκελωτών σταυρών διατηρεί με ευλάβεια η πρεσβυτέρα Δέσποινα Πατεράκη. Παλιότερα στο χωριό υπήρχε το έθιμο του εκκλησιαστικού πλειστηριασμού του κλαδιού της ελιάς, με όσα φύλλα του είχαν απομείνει, ο τυχερός το φύτευε στο λιόφυτο του. Όλη την Μεγάλη Εβδομάδα οι νέοι του χωριού συγκεντρώνουν τα ξύλα για την φουνάρα. Λίγες ώρες πριν την Ανάσταση όταν έπεφτε το σκοτάδι, έμπαινε σε λειτουργία το σχέδιο της κλοπής των ξύλων ή μάλλον η επιχείρηση κλεψίματος των ξύλων –οι περίφημες «αγκαλιές»- από τις αυλές των σπιτιών. Ήταν ζήτημα κύρους. Όσο πιο δύσκολη ήταν η αποστολή, τόσο μεγαλύτερο το κύρος που κατακτούσαν όσοι την έφεραν σε πέρας. Τα “θύματα” των κλοπών επιλεγόταν με όχι και τόσο ανιδιοτελή κριτήρια. Πάντως κάθε χρόνο τα θύματα ήταν σχεδόν τα ίδια τα οποία ποτέ δεν διαμαρτυρήθηκαν.
Σε υποχώρηση τα λαϊκά έθιμα της Κρήτης
