Πριν λίγα χρόνια έκλεισε ο τελευταίος επαγγελματικός ξυλόφουρνος στην Κριτσά, ο ξυλόφουρνος της Ζαχαρένιας. Πριν λίγες μέρες μας άφησε χρόνους ο τελευταίος λαϊκός τεχνίτης, υποδηματοποιός ο Γιώργης ο Δετοράκης, ο Δετορής ή Ντετορής.
Πέρα από τα συναισθήματα νοσταλγίας και αναπόλησης μιας παλαιότερης ζωής, αγνής, παραδοσιακής, κ.λ.π., τα δύο αυτά γεγονότα και τα ανάλογα που συμβαίνουν σε πολλά χωριά, θα πρέπει να τα δούμε μέσα από τις καθοριστικές κοινωνικές αλλαγές που συντελέστηκαν κυρίως μετά τον β΄παγκόσμιο πόλεμο και βιώνουμε σήμερα τις επιπτώσεις στην πολιτιστική μας αυθυπαρξία.
Ο Γιώργης Δετοράκης όπως και άλλοι ανάλογοι λαϊκοί τεχνίτες ανήκαν σε ένα ολοκληρωμένο αυτόνομο κοινωνικό «σύστημα», κυρίως του αγροτικού χώρου, όπου η κοινωνία δημιουργούσε τα υλικά και πνευματικά της αγαθά, που εκ του αποτελέσματός μας επιτρέπουν σήμερα να μιλάμε για λαϊκό πολιτισμό. Τα περισσότερα επαγγέλματα δημιουργούσαν πολιτισμικό αποτέλεσμα (υφάντρες, λαϊκοί χτιστάδες, επαγγέλματα της θάλασσας, κ.λ.π.).
Ένα «σύστημα» ενταγμένο σε ένα συγκεκριμένο αισθητικό και κοινωνικό περίγυρο που η ίδια η κοινωνία καθόριζε και πάντα σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον. Είναι πιθανό ένας νέος σήμερα να εξακολουθήσει να φτιάχνει παραδοσιακά υποδήματα για άλλο σκοπό όμως, για την φολκλορική αναπαράσταση αυτού του τρόπου ζωής. Όπως κι ένας τερζής μπορεί να ράβει σήμερα μια παραδοσιακή φορεσιά ακριβώς για τον ίδιο σκοπό. Το ζητούμενο όμως δεν είναι η επιστροφή στις ρίζες και η αναπαράσταση μιας άλλης ζωής.
Η παραδοσιακή κοινωνία ήταν μια κοινωνία μονίμως σε εξέλιξη με ανθρώπινους ρυθμούς, δεν ήταν στατική. Εξελισσόταν όμως με την διαδικασία της προφορικής παράδοσης: οι νεώτεροι αφομοίωναν την γνώση που τους παρέδιδαν οι παλαιότεροι. Κι εδώ είναι το πρόβλημα σήμερα.
Οι κοινωνίες έπαψαν να αφομοιώνουν την γνώση των παλαιοτέρων, έπαψαν να δημιουργούν την συλλογική τους ταυτότητα, δεν είναι πια αυτόνομες. Οι λόγοι που φτάσαμε σ΄ αυτή την κατάσταση είναι πολλοί και δεν είναι της παρούσης.
Πολλοί ερευνητές και επιστήμονες ασχολούνται με το θέμα αυτό, δεκάδες συνέδρια γίνονται, καταγραφείς καταγράφουν ότι προλάβουν. Όλα αυτά δείχνουν το μέγεθος του προβλήματος.
Ο αγροτικός χώρος αστικοποιήθηκε ή στην καλύτερη περίπτωση ημιαστικοποιήθηκε και οι πολιτιστικές ταυτότητες, ως συλλογικές εκφράσεις, υφίστανται τον βομβαρδισμό του ατομοκεντρικού-καταναλωτικού τρόπου ζωής.
Τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας και τις συνέπειές της την περιγράφει εξαιρετικά ο αείμνηστος καθηγητής Στάθης Δαμιανάκος* στην εισαγωγή του βιβλίου του «Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός».
«Όταν χαθεί και ο τελευταίος λαϊκός ζωγράφος, τεχνίτης ή μάστορας, όταν σβήσει η φωνή και του τελευταίου ρεμπέτη, καραγκιοζοπαίχτη, παραμυθά ή λυράρη, όταν αχρηστευθεί και η τελευταία μοιρολογίστρα ή υφάντρα του χωριού και σιγάσει το μελωδικό ντελάλημα του τελευταίου γύφτου γυρολόγου, τότε θα συνειδητοποιήσουμε, άοπλοι πια, πως η ελευθερία, που είχαμε ελπίσει σπάζοντας τα δεσμά της παλιάς συμβιωτικής κοινωνίας, δεν έκρυβε-μέσα στις συνθήκες της γενικευμένης καπιταλιστικής ενσωμάτωσης-παρά ένα νέο ραγιαδισμό και μιαν άλλη πιο βαθειά αλλοτρίωση: την εξουθένωση κάθε πηγαίας δημιουργικότητας, την ισοπέδωση κάθε πολιτισμικής ποικιλίας, τον εξανδραποδισμό κάθε αυθόρμητης συλλογικής πρωτοβουλίας, που η υπερπροσφορά εμφιαλωμένης εικόνας, κονσερβαρισμένου ήχου και ετοιμοπαράδοτου λόγου, καταδικάζουν στον από ασφυξία θάνατο. Όταν την αιωνόβια σοφία του αναλφάβητου εκτοπίσει οριστικά η αυθάδης ημιμάθεια του οποιουδήποτε «εγγράμματου», τότε θα γίνει κατανοητό πως αν πολεμήσαμε για ν΄απαλλαγούμε από τις παλιές προλήψεις, δεν ήταν παρά για να τις αντικαταστήσουμε με άλλες πιο «λειτουργικές», σ΄ένα σύστημα που μας υπόσχεται την πολιτισμική έρημο.»
Είμαστε ικανοί να σταματήσουμε αυτή την πολιτισμική ερημοποίηση; Και με ποιο τρόπο; Ο χρόνος θα δείξει…
Γιώργης Λαγκαδινός
