του Λεωνίδα Γ. Κουδουμογιαννάκη
Το ψωμί για χιλιάδες χρόνια ήταν το βασικό στήριγμα της ζωής του ανθρώπου και είναι ακόμα και σήμερα για τους περισσότερους. Το εκτιμούσαν και το σέβονταν γιατί έβγαινε με κόπο και ιδρώτα, και γιατί το ψωμί σήμαινε κάλυψη όλων σχεδόν των αναγκών της ζωής.
Η θέση του ψωμιού στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι ήταν κυρίαρχη. Το ψωμί των Χριστουγέννων απηχεί την ιδιαιτερότητα της μεγάλης εορτής και αντανακλά την αγωνία των ανθρώπων για το μέλλον.
Η συνήθεια φαίνεται να είναι πανάρχαια. Το Χριστουγεννιάτικο ψωμί έχει τις ρίζες του στους ειδικούς εορτασμούς των αρχαίων. Οι μεσογειακοί πολιτισμοί συνδέθηκαν με το ψωμί και τον κύκλο της παραγωγής του, στήριξαν τη θρησκεία στη λογική της αναβλάστησης του θαμμένου στη γη σπόρου και πρόσφεραν απλόχερα στην κυρίαρχη θεότητα το καλύτερο ψωμί.
Οι μαρτυρίες για το χριστόψωμο που παρασκευαζόταν στον ελληνικό χώρο μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για έθιμο που επαναλαμβάνεται για πολλούς αιώνες και διαμορφώνει το εορταστικό κλίμα των ελληνικών Χριστουγέννων.
Το χριστόψωμο είναι συνήθως ψωμί που παρασκευάζεται την προπαραμονή ή την παραμονή (το πρόσπερνο ή το σπερνό) της μεγάλης γιορτής. Άλλοτε κρατούσαν ψωμί για την Πρωτοχρονιά και σε μερικές περιοχές και για τα Φώτα. Εκείνος που κόβει το ψωμί είναι πάντοτε ο σπιτονοικοκύρης, έτσι όπως ο Χριστός έκοψε και μοίρασε τον άρτο στο Μυστικό Δείπνο.
Η εκπαιδευτικός, λαογράφος και αντιστασιακός, Γεραπετρίτισσα Μαρία Λιουδάκη σύμφωνα με τις πολύτιμες πληροφορίες που μας άφησε το 1938 για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, έβαζαν το Σταυροψώμι πάνω στο τραπέζι κατά το βράδυ της παραμονής. σημειώνοντας: «Πάνω του κάρφωναν ένα κλαδί ελιάς και στο κλαδί περνούσαν σύκα, μήλα και πορτοκάλια. Έκαναν γύρω-γύρω το τραπέζι, το σήκωναν και έλεγαν: Χριστός γεννάται, χαρά στον κόσμο, Κεράς τραπέζια, Παναγιάς τραπέζια».
Η παρασκευή του ψωμιού
Το χριστουγεννιάτικο ψωμί της Κρήτης καίτοι παρασκευάζεται με τα ίδια υλικά που παρασκευάζεται το καθημερινό ψωμί (αλεύρι, λάδι, αλάτι, νερό) οι νοικοκυρές φροντίζουν να ξεχωρίζει. Σε άλλες περιοχές στα υλικά προστίθεται ροδόνερο, μέλι, κανέλα, γαρύφαλλα και πασπαλίζεται με σουσάμι.
Βάζουν σ’ αυτό όλη τους την τέχνη και την νοικοκυροσύνη καθώς μία φορά το χρόνο έχουν την ευκαιρία να το παρασκευάσουν. Φροντίζουν να το φορτώσουν με σύμβολα και πλουμίδια ώστε να μοιάζει με ένα μικρό έργο τέχνης. «Ξόμπλια» ονομάζουν τα σχέδια στην επιφάνεια του ψωμιού. Τα «ξόμπλια» αποτελούν αντίγραφα και λεπτομέρειες των ξυλόγλυπτων τέμπλων. Το σχήμα του είναι κυκλικό με κυρίαρχο στοιχείο το σταυρό. Το σύμβολο του χριστιανισμού σχεδιάζεται έτσι ώστε να μοιάζει με ένα μεγάλο «Χ» το αρχικό γράμμα της λέξης Χριστός. Τα τέσσερα άκρα στις κεραίες του σταυρού χωρίζονται στα δύο και το ζυμάρι στρέφεται προς τα μέσα κοχλιοειδώς. Συνήθως τοποθετούν ένα καρύδι στο κέντρο του σταυρού ή πέντε με τα άλλα τέσσερα στις κεραίες του σταυρού.
Στην καταγραφή του εθίμου στο Καβούσι του νομού Λασιθίου, η Αγγελική Κουδουμογιαννάκη 80 ετών σήμερα, κατασκευάζει χριστόψωμο κάθε χρόνο. Το χριστόψωμο αυτό είναι ένας σταυρός με κοχλιοειδείς κεραίες σε στρογγυλό σχήμα.
«Το σπερνό ή το πρόσπερνο ανεπιάνομε το προζύμι που ‘χαμε κρατήσει από την προηγούμενη φορά που ζυμώσαμε, μία με δύο φορές. Δεν είχαμε μαγιές που χρησιμοποιούν σήμερα οι φουρνάρηδες. Άμα τελειώσει το ανέπιασμα σκεπάζουμε τη λεκάνη με ένα μάλλινο ύφασμα. Το προζύμι το πιάνει ο φταρμός και το κακό μάτι. Γι’ αυτό δεν κάνει να το δει κανείς.
Για να ζυμώσουμε το ψωμί χρησιμοποιούμε ψιλοκοσκινισμένο σταρένιο αλεύρι. Χάσικο χρησιμοποιούσαν όσοι μπορούσαν να το αγοράσουν από το μπακάλικο.
Σε λίγο αλεύρι προσθέτουμε το προζύμι που έχουμε ανεπιάσει, ένα ποτήρι λάδι και αλάτι. Προσθέτουμε λίγο-λίγο το αλεύρι με λίγο χλιαρό νερό και ζυμώνουμε.
Όταν ξεκινούσε το ζύμωμα η νοικοκυρά έλεγε:
«Στις εικοσπέντε του Δεκέμβρη Χριστός γεννάται
η ώρα εκεινιά και τούτη νιε μια ώρα λογάται».
Όταν ολοκληρωθεί το ζύμωμα αφήνουμε τη ζύμη μια ώρα να ξεκουραστεί. Για να φτιάξουμε το χριστόψωμο μοιράζομε τη ζύμη σε δυό κομμάτια ίσια βάζοντας το ένα πάνω στ’ άλλο σε σχήμα σταυρού. Με ένα μαχαίρι μοιράζουμε την κάθε πλευρά του σταυρού σε δύο μέρη. Στρουφίζουμε τις λουρίδες και ενώνουμε ανά δύο ώστε να σχηματιστή μια στρογγυλή κουλούρα στο σχήμα του σταυρού. Στο κέντρο της κουλούρας με το μαχαίρι χαράσσουμε ένα μικρό σταυρό που στο κέντρο του τοποθετούμε ένα άσπαστο καρύδι. Το σκεπάζουμε για να ανέβει και όταν είναι έτοιμο το ψήνουμε. Το κόβαμε την ημέρα των Χριστουγέννων. Φροντίζαμε νάναι μεγάλο. Αν στη γειτονιά ήταν καμιά φτωχική οικογένεια δίναμε και σ’ αυτές».
Ο δημοσιογράφος – ερευνητής και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης στο βιβλίο του «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη» καταγράφοντας το έθιμο σε πολλές περιοχές της Κρήτης κάνει αναφορά για το ανθρωπομορφικό ψωμί που ζύμωναν στα ορεινά χωριά της Ιεράπετρας. Ήταν ένα ιδιότυπο χριστόψωμο, στρογγυλό, και πάνω στην επιφάνεια του σχεδιαζόταν το πρόσωπο εκείνου για τον οποίο το ζύμωναν. Το πρόσωπο αυτό μπορούσε να είναι είτε εν ζωή είτε να είχε πεθάνει. Ήταν δηλαδή ένα τάμα, το οποίο γινόταν για διάφορους λόγους (υγεία, επιτυχής έκβαση ταξιδιού, επιστροφή ξενιτεμένου), αλλά συνηθιζόταν περισσότερο ως μνημόσυνο στενού συγγενικού ή φιλικού προσώπου.
