Η Κρήτη και τα Χανιά στη νέα τουρκική λογοτεχνία
«Ο ανόητος ούτε συγχωρεί ούτε λησμονεί, ο αφελής συγχωρεί αλλά και λησμονεί, ο σοφός όμως συγχωρεί αλλά δεν λησμονεί». Αυτός ο νεολογισμός που περιλαμβάνεται σε μια συλλογή από αποφθέγματα ενός σύγχρονου διανοητή, θα άξιζε να είναι ο χρυσός κανόνας για όλους εκείνους που διακονούν στο ναό της μνημοσύνης και της ιστορίας. Μ’ άλλα λόγια, η λήθη, που για τον ποιητή είναι μαζί με την γεροντική άνοια, το φινάλε σε κάθε θεατρικό έργο του ανθρώπινου βίου, αποτελεί μια έννοια ξένη προς το έργο του συγγραφέα και του ιστορικού.
Γι’ αυτό, είναι ευχάριστη έκπληξη για την ιστορική μνημοσύνη, η πρόσφατη κυκλοφορία στην ελληνική γλώσσα του βιβλίου της Τουρκάλας συγγραφέως Σαμπά Αλτινσάϊ (τίτλος του πρωτότυπου KRITIMU – Girit’ im benim) από τις πιο γνωστές και πολυδιαβασμένες ελληνικές εκδόσεις «Κέδρος». Το βιβλίο, είναι ιστορικό μυθιστόρημα και μεταφράστηκε στα ελληνικά με την επιχορήγηση του Υπουργείου Πολιτισμού της Τουρκίας. Η συγγραφέας γεννήθηκε το 1961 στο Τσανάκαλε (Δαρδανέλια). Με σπουδές στις πολιτικές επιστήμες του πανεπιστημίου της Άγκυρας, έχει δημοσιεύσει ταξιδιωτικά κείμενα και διηγήματα σε τουρκικές εφημερίδες και περιοδικά. Με το ιστορικό της μυθιστόρημα «Κρήτη μου» είναι η πρώτη φορά που εμφανίζεται στα τουρκικά γράμματα.
Χανιά 1898. Χριστιανοί και Κρήτες μουσουλμάνοι ζουν αδελφωμένοι στην κοινή τους μοίρα: Ίδια όνειρα, ίδιοι καημοί, ίδια χωρατά, ίδια έθιμα. Ίδια όλα. Όλοι τους ανυποψίαστοι για την τραγωδία που τους περιμένει. Τα νέα φτάνουν συγκεχυμένα: Ο οθωμανικός και ο ελληνικός στρατός θα αποσυρθούν από την Κρήτη και ο διοικητής θα εκλέγεται από τις προστάτιδες δυνάμεις, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία και Ρωσία. Ο πρίγκιπας Γεώργιος, καταφτάνει ως ύπατος αρμοστής στη Μεγαλόνησο. Οι χριστιανοί συζητούν για την ένωσή της με την Ελλάδα. Οι Κρήτες μουσουλμάνοι αναρωτιούνται τι περιμένει το κράτος των Οσμανλήδων και ο Αμπντούλ Χαμίντ στην Ισταμπούλ για να βάλουν τάξη στο χάος. Οι μέρες χειροτερεύουν. Το επιστέγασμα του δράματος έμελε να παιχτεί με την υπόκρουση των κανονιών, το κροτάλισμα των πυροβόλων, με την απάνθρωπη σφαγή και το ολοκαύτωμα της Σμύρνης. Λίγους μήνες μετά, τον Ιανουάριο του 1923 υπογράφεται η συνθήκη της Λοζάνης που μεταξύ άλλων αφορούσε και την ανταλλαγή ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών. Χάρη στην Ελληνική επιμονή, η Τουρκία αναγκάστηκε να δεχτεί πίσω 450.000 μουσουλμάνους που κατοικούσαν στην ελληνική επικράτεια προκειμένου να ελευθερωθεί χώρος για τους Έλληνες πρόσφυγες από τη Μικρασία. Η οικογένεια των προγόνων της είναι οι ίδιοι οι ήρωες του βιβλίου στο περιεχόμενο των 440 σελίδων του. Ο κεντρικός ήρωας, ο Ιμπραήμ Γιαμαρκαμάκης (παππούς της συγγραφέως) χρυσοχόος στην πλατεία Σπλάντζια των Χανίων με τον τεράστιο πλάτανο, ο γείτονάς του ο τσαγκάρης Αχμέτ εφέντης ο Κοκινεμπέτσος, ο καφετζής της πλατείας ο μπεκτατσής Αμπντάλας, ο μπακάλης Χαλιμάκης, ο εκδότης της εφημερίδας «Ιμίτ» Καλιοντζή ζαντέ Χουσείν Αζίζ μπέης, ο γιατρός και βουλευτής της τουρκικής κοινότητας στην Κρητική εθνοσυνέλευση Ραγκίπ μπέης, ο πασίγνωστος στα Χανιά λυράρης Τσακάλι, η Τζεμιλέ γυναίκα του Ιμπραήμ που πέθανε στη γέννα, η Αζιζέ χανούμ μητέρα του Ιμπραήμ, η Αϊσέ αδελφή του Ιμπραήμ, η δασκάλα Αφέτ χανούμ, η καλή Χανιώτισσα γειτόνισσα Χρυσούλα με τον άντρα της Μελέτιο, η Φατμά η δεύτερη γυναίκα του Ιμπραήμ, τα παιδιά του Αζιζέ, Φικριέ, Αλή, όλοι αυτοί είδαν τον κόσμο ν’ αλλάζει δραματικά. Η Κανεβάρο, ο Τοπχανάς, το Χουνκιάρ τζαμί, ο Θέρισος των Χανίων, δεκάδες κρητικοί λεκτικοί ιδιωματισμοί και έθιμα, αναβιώνουν με εκπληκτική πιστότητα. Ταραχές, εξεγέρσεις, Βαλκανικοί πόλεμοι, ανταλλαγές πληθυσμών…
Το βιβλίο της Σαμπά Αλτινσάϊ είναι μια λαμπρή λογοτεχνική αναδημιουργία μιας θυελλώδους ιστορικής περιόδου για τους δύο λαούς. Ταυτόχρονα συνιστά ένα ποιητικό σχόλιο για τη ζωή των προγόνων της, μια ελεγεία της μνήμης περιβεβλημένη με ένα απόλυτο σεβασμό, που εντυπωσιάζει, για την Κρήτη και τους ανθρώπους της, χριστιανούς και μουσουλμάνους, εκείνης της εποχής. Εξάλλου, το αφιερώνει στην οικογένειά της και σε όλους τους Κρητικούς. Αλλά και η χρήση της προσωπικής κτητικής αντωνυμίας, στον τίτλο του, προϊδεάζει τον υποψιασμένο αναγνώστη για το περιεχόμενό του: Είναι η «Κρήτη της» που γνώρισε από τις αφηγήσεις των παππούδων της, η «Κρήτη που μίκραινε και χανόταν σαν γρήγορος τσουχτερός πόνος» από τα μάτια του παππού της Ιμπραήμ εκείνο το απόγευμα του Νοεμβρίου του 1923 από το κατάστρωμα του ατμόπλοιου Μπαχρ-ί Τζεντίτ που την άφηνε πίσω του πηγαίνοντας στη νέα πατρίδα, το Κιουτσούκ-κουγιού και αργότερα στο Τσανάκαλε, όταν όλοι τους έπαιρναν το δρόμο του ξεριζωμού και της προσφυγιάς. Όσοι έχουν διαβάσει την «Αιολική Γη» του Ηλία Βενέζη, μπορούν να καταλάβουν την αξία της ιστορικής μνήμης στις γεννιές των ανθρώπων…
Η συγγραφέας, αναψηλαφεί και παλινοστεί τη σκονισμένη μνήμη. Γιατί όπως η ίδια λέει, «τι παραπάνω από μια πικρή νοσταλγία, ήταν αυτό που το έλεγαν ανάμνηση;». Αυτή η ανάμνηση που ακόμη κι αν πέρασαν 85 χρόνια από τις πιο παράφρονες στιγμές που έζησε η ιστορία, είναι που εξακολουθεί να δακρύζει τα μάτια και στις δυο όχθες του Αιγαίου. Ακριβώς, γιατί ο ανθρώπινος πόνος της προσφυγιάς και του ξεριζωμού δεν έχει ούτε σύνορα ούτε και κάνει διακρίσεις. Και ήταν ο ίδιος πόνος.
Η πιστότητα στην περιγραφή των προσώπων, των γεγονότων της καθημερινότητας, η λεπτότητα και οι δυνατές ανθρώπινες στιγμές των ηρώων του, η εξεικόνιση της ατομικής ζωής και συγκίνησης σε περιστάσεις και χρόνια ιστορικού ενδιαφέροντος, κατατάσσει το βιβλίο αφενός σε εν δυνάμει εμπορικό, αφετέρου δε, τη συγγραφέα σε πολλά υποσχόμενη στη νέα τουρκική λογοτεχνία.
Όμως, εντυπωσιάζει η αδέκαστη και αντικειμενική διάθεση, που παρουσιάζει και εκθειάζει τους κρητικούς χριστιανούς, την Κρήτη και τα Χανιά: «Χανιά! Η πιο μεγάλη γόησσα από τις πόλεις της Κρήτης!» Ή αλλού: «η Κρήτη ήταν όμορφη και καρπερή σαν τη θρεμμένη φοράδα που μες στην κοιλιά της μεγαλώνει το πουλαράκι της με τα καλογραμμένα μάτια, σαν τα χορτάρια που μετά τη βροχή λάμπουν σαν σμαράγδια, σαν τα χαρούπια που στάζει από μέσα τους το μέλι και σαν τα γιασεμιά που πριν ακόμα ανθίσουν, φέρνει λιγοθυμιά η μυρωδιά τους».
Το βιβλίο της Σαμπά, είναι ένας τρυφερός ιστορικός ύμνος διαποτισμένος από τη λάμψη ενός παράξενου παραμυθιού που το πλάθει μόνη της η συγγραφέας που πέρα από πηγαίο ταλέντο, προδίδει βαθειά και εξαντλητική ιστορική γνώση των πραγμάτων. Η αξία του όμως είναι και αλλού: Η λογοτεχνική αναδημιουργία ενός ιστορικού παρελθόντος με πολλά πέτρινα χρόνια, επέτρεπε στους ανθρώπους, χριστιανούς και μουσουλμάνους να συμβιώνουν αρμονικά μέσα σε μια γαλήνια καθημερινότητα. Αν, και αυτό, είναι το μήνυμα που περνά, τότε σίγουρα συμβάλλει πολύ-πολύ περισσότερο στην περαιτέρω οικοδόμηση της Ελληνοτουρκικής φιλίας όπως επιτάσσουν τα διδάγματα της ιστορικής μνήμης, και ακόμη πιο σίγουρα, θα συμβάλλει σε αυτήν, περισσότερο από οποιαδήποτε πολιτική πρωτοβουλία. Σε μια οικουμενική και παγκοσμιοποιημένη κοινωνία η ό όρος «πατρίδα» δεν είναι απαραίτητα περιχαρακωμένος στα γεωγραφικά όρια. Η αγάπη στα χώματα των προγόνων διευρύνει την έννοια πολύ περισσότερο. Γι’ αυτό και η συντήρηση της ιστορικής μνήμης εκατέρωθεν, και κυρίως μέσα από τη λογοτεχνία, θα φέρει τους δυο λαούς κοντύτερα. Όταν το «βαθύ κράτος» στην Τουρκία θα αποτελεί μιαν ανάμνηση της πολιτικής ιστορίας της γείτονος, ο σεβασμός στις αρχές, στις αξίες και στους κανόνες της διεθνούς νομιμότητας, θα αποτελέσει μόνιμη πολιτική πρακτική για τη χώρα αυτή. Και μόνο τότε σαν μέλος μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής οικογένειας του δυτικού κόσμου, θα μπορέσει ως Τουρκική Πολιτεία να πορευτεί με τα διδάγματα του παρελθόντος και της μνημοσύνης. Μέχρι τότε, ευτυχώς, το ρόλο αυτό τον έχει αναλάβει επάξια η λογοτεχνία. Αυτή που αναδεικνύει αδιάλειπτη, αδέκαστη και απαρασάλευτη από τις εκάστοτε σκοπιμότητες τη μνημοσύνη των δύο λαών. Μακάρι το ρόλο αυτό να τον συνεχίσει.
Με την έννοια αυτή, είναι προς τιμή της σημερινής τουρκικής κυβέρνησης, η χρηματοδότηση για την έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά, όπως επίσης και η οφειλόμενη απόδοση τιμής στη συγγραφέα από το Δήμο Χανίων θα είναι θετική.
(*) Ο κ. Κωστής Μαυρικάκης είναι Πολιτικός Μηχανικός
