Τα τραγούδια αυτής της περιόδου μπορούμε κατ΄αρχήν να τα χωρίσουμε σε δύο εύκολα διακριτές κατηγορίες: τα αφηγηματικά (ιστορικές ρίμες) που είναι πολύστιχα και ομοιοκατάληκτα και της τάβλας που είναι ολιγόστιχα και ανομοιοκατάληκτα. Στην πρώτη περίπτωση, τα αφηγηματικά, τραγουδιόνται και αυτά κυρίως στην τάβλα ,αλλά δεν τα ¨παίρνει¨ η παρέα. Είναι πολύστιχα τραγούδια που εξιστορούν ένα γεγονός με αρκετές λεπτομέρειες και αφηγηματική ποιότητα. Μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε την εφημερίδα της εποχής. Συνήθως ξέρουμε και τον δημιουργό τους, που είτε αναφέρεται στο τραγούδι, είτε η περιοχή στην οποία ζούσε τον γνώριζε, γιατί είχε δημιουργήσει και άλλα παρόμοια τραγούδια για διαφορετικά γεγονότα.
Η αρχή τους συνήθως είναι μια πρόσκληση να ακουστεί το γεγονός, έτσι ο δημιουργός γίνεται μαντατοφόρος:
Σα θέλετε νά μάθετε ακούσετε λιγάκι,
πως τόν εσυγυρίσασι τόν δόλιον Αληδάκη.
Άλλος τρόπος είναι η επισήμανση της χρονολογίας και το γεγονός επιγραμματικά:
Το χίλια οκτακόσια και ΄ξήντα έξι απάνω
ακούσετε ήντα καμε η Κρήτη στο σουλτάνο.
Ακόμα υπάρχει και εισαγωγή που δηλώνει ένα θλιβερό γεγονός, ένα θάνατο κάποιου αντρειωμένου:
Πουλιά μη (γ)κελαϊδίσετε και δάφνες μαραθήτε
και Κρητικοί και Κρητικές στα μαύρα βουτηχτήτε.
Στη συνέχεια αναπτύσσεται το γεγονός και περιγράφεται, με αρκετές λεπτομέρειες, σημαντικές κατά τον δημιουργό και τον κοινωνικό του περίγυρο. Τις περισσότερες φορές μας μεταδίδει πληροφορίες που βοηθούν να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για ένα γεγονός. Εκφράζονται επίσης πολιτικές απόψεις και φιλοσοφικοί στοχασμοί και καταγράφονται κίνητρα, στόχοι και λαογραφικές πληροφορίες ακόμη. Έτσι το αφηγηματικό ιστορικό τραγούδι μπορεί να θεωρηθεί μια έγκυρη ιστορική πηγή σε πρώτο χρόνο. Διότι ο χρόνος που δημιουργήται είναι πολύ κοντά στο γεγονός. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι το τραγούδι του Δασκαλογιάννη που ο δημιουργός του ήταν συναγωνιστής του, ο μπάρμπα-Μπατζελιός. Εδώ έχουμε συγκεκριμένο χρονικό προσδιορισμό:
Στα χίλια επτακόσια ’γδοήντα έξε έτος,
’πού του Δασκάλου τον καιρό δεκάξε χρόνοι εφέτος.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους δημιουργούς είναι αγράμματοι, έτσι το τραγούδι μεταδίδεται προφορικά και τραγουδιστά, η γνωστή διαδικασία προφορικής μετάδοσης που χαρακτηρίζει αιώνες τώρα το δημοτικό τραγούδι. Γι αυτό δεν μιλάμε για ποίηση, μα για τραγούδι.
Εγώ, αναγνώστης του Παπά του Σήφη του Σκορδύλη,
αυτά που σας ’δηγήθηκα με γράμμα, με κοντύλι,
αρχίνηξα και τά ’γραφα λιγάκια κάθε μέρα
κι εις την Παπούρα ’κάθουμου, στο Γκίβερτ’ από πέρα,
εις την Παπούρα ’κάθουμου, γιατ’ ήμου ’γγαλονόμος
και με το μπάρμπα Πατζελιό, απού ’τον τυροκόμος.
Τραγουδιχτά μου τά ’λεγε, γιατ’ έναι ριμαδόρος,
γιατ’ έχει κι απού το Θεό το πλιο μεγάλο δώρος.
Αυτός που τα γράφει ξέρει λίγα γράμματα επειδή είναι αναγνώστης, δηλαδή ψάλτης. Μα νοιώθει κι αυτός ανασφάλεια για τον τρόπο που γράφει:
Μ’ αν είν’ τα γράμματα σφαλτά, τα λόγια δίχως χάρη
σαν τυροκόμου μάθηση και μπέννα μητατάρη,
σαν αιγιδάρης ο φτωχός ’πό κάτ’ απού τον πρίνο
τά ’γραψα ως εκάτεχα, τω γνωστικώ τ’ αφήνω.
Ας δούμε μερικές σημαντικές πληροφορίες που υπάρχουν σ΄ένα άλλο αφηγηματικό τραγούδι, στο τραγούδι του Αληδάκη. Πληροφορίες που αφορούν, εκτός των άλλων, το πώς παίρνονται οι αποφάσεις, τη συμμετοχή των παπάδων και των γυναικών στον πόλεμο που αποφάσισαν να κάνουν οι Σφακιανοί εναντίον του Τουρκοκρητικού γενίτσαρου που είχε ρημάξει την περιοχή. Στη γενική συνέλευση που έκαναν στ΄Ασκύφου,
Στ’ αρχοντικό ‘ς τό ‘σοχωρο, εις τό δροσιό του πρίνου,
καλοί κακοί μονομεριού, νά ειδούν ίντα θά γίνου.
γυναίκες, γέροντες καί νειοί, ούλοι μικροί μεγάλοι,
εκεί μονομεριάζουσι, νά κάμουν ένα χάλι.
καί λέ’ ο ένας τό μακρύ κ’ ο άλλος τό κοντό του,
Είπεν ο Δασκαλόπαπας, λέσι, κ’ άλλοι παπάδες,
Στην εκστρατεία αυτή συμμετείχαν 14 παπάδες. Δηλώνουν συμμετοχή και οι γυναίκες. «Συνηκολούθησαν και πολλαί γυναίκες και κόραι όπως συμπολεμήσωσι μετά των ανδρών» μας πληροφορεί ο ιστορικός Γρηγόριος Παπαδοπετράκης.
εσηκωθήκα καί πολλές γυναίκες κ’ ακλουθούσι,
κ’ αν ‘αι καί γείνη πόλεμος καί αυταίνες νά βοηθούσι.
Έχουμε και τα ονόματά τους:
Μά είπε κ’ η Πατσουροζαμπιά κ’ εμείς θ’ αρματωθούμε,
κ’ η Νικολέτα, κ’ η Χρουσή «θέ νά σας ακλουθούμε,
ούλες μαζί θέ νά ‘ρθωμε φωνιάζ’ η γι’ Αρχοντούλα,
μέ τή Λουπασσο-Κατεργιά καί παπαδο-Σοφούλα.
Παρ΄όλες τις αντιδράσεις που υπήρξαν:
Γυναίκες, σεις νά κάτσετε μαζί μέ τά παιδιά σας,
μά σας κάτω ‘ς τόν Πρόσνερο, δέν έναι η δουλειά σας.
Αυτές επιμένουν και τελικά συμμετέχουν στον πόλεμο.
-Μά ‘μεις δέν απομένομε, μαζί σας θ’ ακλουθούμε,
τσή ‘Ρωμηοσύνης τόν οχθρό κ’ εμείς θά πολεμούμε.
-’Ας έρθου, ‘σά δέ γίνεται, μά η πρώτη των δέν ένε,
είπεν, ο Βολουδόπωλος, κ’ η συντροφιά καλ’ ένε.
«η πρώτη των δεν ένε» μας πληροφορεί ο δημιουργός, οι γυναίκες συχνά πολεμούσαν με τους άντρες. Μετά την επιτυχία της επιχείρησης και την άλωση του πύργου του Αληδάκη στο ΄Μπρόσνερο του Αποκόρωνα στο τραπέζι που στρώνουν οι αγωνιστές για να το γιορτάσουν στο Λιβάδι στ΄Ασκύφου δοξάζουν τους πεσόντες τους.
Ούλοι χαροκοπήσασιν ήπια και τραγουδήσα
κι εκείνους που σκοτώθησα τσοι συχνομακαρίσα.
Από τους παπάδες σκοτωμένοι δυό ο παπά-Βαρδής, καί ό παπά- Χιώτης. Από τις γυναίκες:
κλαιν τή Μπουρπαχο-Κατσουλή, μέ τήν μακρέ πλεξούδα,
από ‘πολέμ’ αντρείστικα, κ’ ας ήτο κοπελούδα.
κλαίσι καί τήν Σγουραφελλιά, πώκανε τά λαγούμια,
κ’ έκανε τά παιδιά ‘ρφανά, χηράδες τά χανούμια.
Αναφέραμε αυτά τα στοιχεία όχι στα πλαίσια μιας αναλυτικής αποτίμησης του συγκεκριμένου τραγουδιού, μα για να δείξουμε ότι το κάθε ιστορικό αφηγηματικό τραγούδι περιέχει σημαντικές πληροφορίες που δεν αφορούν μόνο το πολεμικό αυτό γεγονός, μα περιέχει και στοιχεία του τρόπου ζωής, του τρόπου σκέψης και των σχέσεων που υπήρχαν στη συγκεκριμένη εποχή.
Ας πάμε σ’ ένα τραγούδι της ανατολικής Κρήτης, το τραγούδι του Τσούλη, Τούρκου γενίτσαρου από τους Ασκούς Πεδιάδος. Από τα λίγα οκτασύλλαβα ιστορικά αφηγηματικά τραγούδια που υπάρχουν. Αναφέρεται σε μία γνωστή πρακτική των Τούρκων που είτε οι ίδιοι έπαιζαν μουσική, είτε καλούσαν άλλον χριστιανό μουσικό να παίζει και να ατιμάζουν τις χριστιανές νέες ώστε να διασκεδάζουν:
Το Τσουλάκι ξεφαντώνει και τις κοπελλιές μαζώνει
Κι ήπαιζέν τως και τη λύρα και στα μάθια τσι συντήρα
Κ΄ήδιδέν τως και παράδες να του λένε μαντινάδες.
«Κοπελλιές κι αν κουραστήτε μετά μένα κοιμηθήτε,
μετά μένα κοιμηθήτε και να σφιγκαλιαστήτε.»
Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι στη προκλητική και βίαια συμπεριφορά του Τσούλη ήταν η απαγωγή της μικρής κόρης της χήρας Μπούμπαινας από την Κριτσά, ώστε να την πάρει γυναίκα του. Οι χαΐνηδες, ανάμεσα στους οποίους και ο αδελφός της απαχθείσας κόρης Γιώργης Μπούμπης, τον σκότωσαν στο Λασήθι για τις πράξεις του και απελευθέρωσαν την κοπελιά.
Ιστορικά αφηγηματικά τραγούδια βρίσκουμε σε όλες τις περιφέρειες της Κρήτης όπου υπήρξαν, είτε μεμονωμένα περιστατικά αντίστασης στους γενιτσαραγάδες, είτε σπουδαία πολεμικά γεγονότα.
ΟΙ μελωδίες που τραγουδιόνται αυτά τα τραγούδια είναι λίγες. Στην ανατολική Κρήτη φαίνεται να τα λέγανε είτε με έμμετρη αφήγηση, είτε με το σκοπό της τάβλας, όπου τραγουδούσαν τραγούδια τέτοια και τα έπαιρνε η παρέα, άρυθμα και χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Επίσης, σπάνια κάποιοι τα τραγουδούσαν στον παλιό σκοπό του Ερωτόκριτου. Στην υπόλοιπη Κρήτη τα έλεγαν σε ένα σκοπό, γνωστός από την δισκογραφία.
Τα υπόλοιπα ιστορικά ανομοιοκατάληκτα τραγούδια τα συναντάμε κυρίως στη δυτική Κρήτη. Εντάσσονται στη κατηγορία των ριζίτικων τραγουδιών της τάβλας και στην ίδια τελετουργία, ένας τραγουδάει και η παρέα «παίρνει» το τραγούδι. Είναι ολιγόστιχα, χωρίς να υπάρχει προκαθορισμένος αριθμός στίχων, αρκετών όμως ώστε να περιγράφει το γεγονός, είτε τα κυρίαρχα συναισθήματα. Οι μελωδίες που τραγουδιόνται είναι οι γνωστές μελωδίες που λέγονται και τα άλλα τραγούδια της τάβλας και υπολογίζονται περίπου σε 35. Υπάρχουν και ελάχιστα ιδιόμελα, δηλαδή έχουν το δικό τους αποκλειστικά σκοπό.
Συνήθως τα τραγούδια αυτά, τα ιστορικά της τάβλας τελειώνουν με ημιστίχιο:
Μ΄ούλα τση Κρήτης τα χωριά άξια και τιμημένα
κι ένα χωριό στην Κίσαμο, Δρακώνα τ΄όνομά του,
που γέννησε κι ανάθρεψε έναν καλά αντρειωμένο,
το Γιώργη το Δρακωνιανό εις τα εικοσιένα,
που τον ετρόμαζε η Τουρκιά.
Ανάλογα τραγούδια που παινούν χωριά, γεννήτορες αγωνιστών και καπεταναίων, έχουμε πολλά. Η εκδίκηση ήταν σοβαρό κίνητρο για να αντιμετωπιστούν τα εγκλήματα των Τούρκων. Και η αναφορά των ονομάτων προσωποποιεί τα γεγονότα:
Την ώρα που τσοι σφάζανε τσοι Τούρκους Γιανιτσάρους,
ήταν ο καπετάν Κουμής κι ο Τσίσκος ο Βασίλης,
Μαρκετογιώργης Ντιγριντής κι ο Γιούργιακας Αντώνης,
Πενταρογιάννης ξακουστός ΄που την Αγιάν Ειρήνη,
που κάμαν την εκδίκηση του Θοδωρομανώλη.
Ο Θοδωρομανώλης ήταν λυράρης που του ζήτησε ο Τουρκοκρητικός Εμίν Βέργερης να πάει με τις ξαδέλφες του να διασκεδάσει. Ο Θοδωρομανώλης φυσικά αρνήθηκε και αφού φυγάδευσε τις ξαδέλφες του, σκότωσε τον τύραννο της επαρχίας Σελίνου. Τον έπιασαν οι Τούρκοι και τον κρέμασαν.
Για τον Θοδωρομανώλη υπάρχει και αφηγηματικό ιστορικό τραγούδι με όλες τις λεπτομέρειες του γεγονότος.
Η αναφορά και ο έπαινος ιστορικών χώρων ή προσώπων δεν περιορίζεται μόνο στους ζωντανούς. Αναπτύσσεται κι ένας «διάλογος» με τον κάτω κόσμο όπου έχουν πάει οι νεκροί. Ανακαλούνται στη μνήμη των ζωντανών που δεν τους ξεχνούν μα τους ενημερώνουν για τα γεγονότα τιμώντας έτσι τον αγώνα τους και τη ζωή που έδωσαν για την πατρίδα τους.
Όποιος στο Νάδη κατεβεί, να μην το λησμονήσει,
Να πάει να βρει τους αρχηγούς Κριγιάρη και Κορκίδη,
Σκαλίδη απού την Κίσαμο και τον Γρυγαναγνώστη,
Το γέρο Πωλιουδόβαρδα, το γέρο και τον νέο,
Να τώνε πει τα νέϊκα που ΄χουν επιθυμία,
Πως ελευθερωθήκαμε απού την τυραννία
Κι ο Τούρκος δε δικάζει μπλιό.
Με πολλές παραλλαγές και το γνωστό τραγούδι όπου εκφράζεται η διάθεση για απόδραση από τη φυλακή για να συνεχιστεί η συμμετοχή στον ένοπλο αγώνα για λευτεριά.
Χριστέ και να ΄σπουν τη φλακή να ΄φευγα ΄που το Κάστρο…
ν΄ακούσω αρμάτω ταραχή.
Αρκετά από αυτά τα τραγούδια εκφράζουν το πόνο των αδικοχαμένων και αγαπημένων προσώπων:
Φωνή και κλάημαν άκουσα στση Κάντανος τον κάμπο.
Στ΄Ανισαράκι κλαίγανε τσοι γιούς των οι μανάδες,
κλαίνε και στον Κουφαλωτό τσ΄άντρες των οι γυναίκες
που των αφήκαν ορφανά.
Στα περισσότερα τραγούδια αυτού του είδους δεν γνωρίζουμε τον δημιουργό, έγιναν όμως τραγούδια της κοινωνικής έκφρασης με τη γνωστή προαιώνια διαδικασία της δημιουργίας των δημοτικών τραγουδιών: ένας δημιουργεί, όλοι συμπράττουν στη τελική διαμόρφωση των τραγουδιών. Το αν θα παραμείνουν στο χρόνο και ποια από αυτά, εξαρτάται από το αν τραγουδιόνται ή για πόσο θα τραγουδιόνται. Υπάρχουν βέβαια καταγεγραμμένα τα περισσότερα, μα αν πάψει η βιωματική σχέση με αυτά, θα μείνει μόνο η φιλολογική τους αξία.
Αν και δεκάδες αυτά τα τραγούδια, προσπαθήσαμε να δείξουμε με συγκεκριμένα παραδείγματα ότι το περιεχόμενο αυτών των τραγουδιών δεν είναι το αποτέλεσμα κάποιας συγκεκριμένης συναισθηματικής φόρτισης μόνο, μα ένα σύνολο στοιχείων που συγκροτούν ένα τρόπο ζωής και μια κοσμοθεωρία. Το συγκλονιστικό είναι ότι ενώ η Τουρκοκρατία έχει πάρει τις πιο σκληρές της διαστάσεις, ο λαϊκός άνθρωπος, μέσα από συλλογικές διεργασίες λειτουργεί αυτόνομα και εκφράζει την ζωή με ελευθερία σε ατομικό, κοινωνικό και εθνικό επίππεδο. Η ελευθερία δεν είναι μια απλή διακήρυξη, μα ένας συνεχής καθημερινός αγώνας.
Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης «….ο «κοινός λαός» δεν αισθάνεται απλώς. Διαλέγεται με τα γεγονότα, στοχάζεται για τα συμβάντα, έχει συγκεκριμένη άποψη για το παρελθόν, για τη ζωή, για το θείο, για το μέλλον. Συγχρόνως, στο δημοτικό τραγούδι απεικονίζονται οι πραγματικότητες, οι δομές και οι λειτουργίες της κοινωνίας. Και, φυσικά, χρησιμεύει ως το πλέον κοινό, πρόσφορο μέσον επικοινωνίας: για την ανταλλαγή πληροφοριών, ιδεών αλλά και για τη δημιουργία συναινέσεων σε κοινές παραδοχές ή αξίες ζωής.»
Γιώργης Λαγκαδινός
Πηγές: «Η ιδεολογία του κρητικού δημοτικού στοχασμού. Σταθερές και διακριτές διαφοροποιήσεις.» Κρητολογικό συνέδριο Χανιά 2006-ανάτυπο
«Ριζίτικα» Σταμάτης Αποστολάκης Χανιά 2010
«Τα τραγούδια Δασκαλογιάννη και Αληδάκη» υπό Εμμ. Βαρδίδη Εν Αθήναις 1888 βιβλ. της ΕΣΤΙΑΣ ψηφιοποίηση Πανεπιστήμιο Κρήτης
Ι. Σ. Αλεξάκης «ο Τσούλης και το τραγούδι του» Κρητικά Χρονικά τομ. Β σελ. 167. 1948 ψηφιοποίηση ΕΚΙΜ
Προσωπικές επιτόπιες καταγραφές
Φωτό: Μουσείο Τυπογραφίας Χανίων
