Κρητικό Πανόραμα 27ο τεύχος

Πήραμε στα χέρια μας το 27ο τεύχος του περιοδικού Κρητικό Πανόραμα, το οποίο ομολογουμένως, αυτή τη φορά μας εντυπωσίασε, διότι η θεματολογία του μας έδειξε το βαθμό της άγνοιας μας για το τόπο μας για τη Κρήτη. Για το τι βρίσκεται κοντά μας και το αγνοούμε, διότι, δυστυχώς, η καθημερινότητα δεν μας αφήνει να ανασάνουμε.
Σ’ αυτό το τεύχος διαβάζουμε:

ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ
Προσφορές στον Κάτω Κόσμο
Ο Άγιος Θωμάς, ένα από τα σημαντικότερα και ωραιότερα χωριά της Κρήτης, είναι ελάχιστα γνωστό, αφού δεν έχει μελετηθεί και προβληθεί τόσο, όσο θα άξιζε στη φύση, την ιστορία, τα μνημεία και τους ανθρώπους του. Όλα συνηγορούν, ότι στην ίδια θέση που βρίσκεται ο σημερινός οικισμός, κάτω και γύρω από τα σπίτια του, υπήρξε σημαντική αρχαία εγκατάσταση με «νεκρικό» χαρακτήρα, που είχε ως επίκεντρο ιερό αφιερωμένο στις χθόνιες θεότητες. Τα απομεινάρια του ιερού είναι σήμερα ιδιαίτερα εμφανή φανερώνοντας τη σπουδαιότητά του.

Μια επιγραφή δίπλα στη Σπηλιώτισσα, μαρτυρεί ότι το ιερό ήταν αφιερωμένο στις θεές «Δήμητρα και Κόρη». Αρχαίες συνήθειες συνδεδεμένες με το χθόνιο ιερό και τη νεκρόπολή του, διατηρούνται μέχρι τις μέρες μας, που χωρίς να αποτελούν πλέον συνειδητές πράξεις, φανερώνουν τη δύναμη όσων συντελούνταν στο ίδιο μέρος πριν από δυο και πλέον χιλιετίες. Η συγκλονιστικότερη απ’ όλες είναι η επιβίωση των προσφορών προς τις θεότητες του Κάτω Κόσμου: Ανάμεσα στο αρχαίο ιερό και το πλάτωμα με τους πέντε οικογενειακούς τάφους, υπάρχει βαθιά και χαώδης σχισμή, μέσα από την οποία διακρίνεται ο ορμητικός χείμαρρος που περιβάλλει το ιερό. Σ’ αυτή τη σχισμή εξακολουθούν να ρίχνουν τα ρούχα και τα προσωπικά αντικείμενα των νεκρών τους, οι κάτοικοι του Αγίου Θωμά. Αμέσως μετά την ταφή, οι συγγενείς του νεκρού, πλένουν τα ρούχα του, τα διπλώνουν με προσοχή και τα εναποθέτουν στη σχισμή αυτή, μαζί με άλλα αγαπημένα αντικείμενα, όχι ως απορρίμματα αλλά ως προσφορές. Η πράξη αυτή που διαρκεί χιλιετίες, παρά την παρακμή της, όπως και τόσων πραγμάτων στις μέρες μας, δεν έχει λησμονηθεί εντελώς. Ακόμη και σήμερα θα παρατηρήσει κάποιος νέα ρούχα και αντικείμενα κάθε φορά που επισκέπτεται τη σχισμή, που σημαίνει ότι κάποιοι εξακολουθούν, έστω και εν αγνοία τους, να προσέρχονται στο αρχαίο ιερό και να κάνουν προσφορές προς τους θεούς του Κάτω Κόσμου ή να στέλνουν μέσω αυτών ό,τι επιθυμούν στους νεκρούς αγαπημένους τους.

ΜΑΛΙΑ
Η ωραία του… βάλτου
Γνωστά για το μινωικό τους ανάκτορο αλλά και για τη βάναυση καταστροφή της περιοχής στο όνομα της τουριστικής ανάπτυξης, τα Μάλια αποτελούν πόλο έλξης για εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες. Ελάχιστοι όμως γνωρίζουν τον Βάλτο του Αγίου Πνεύματος, ένα μοναδικό και ανέγγιχτο κομμάτι της κρητικής φύσης, ένα μνημείο του φυσικού παρελθόντος του νησιού που φιλοξενεί μια σπάνια και πανέμορφη ορχιδέα, την ορχιδέα του… βάλτου. Στα Μάλια, με την ορχιδέα συγκατοικούν πέντε τουλάχιστον είδη αμφίβιων: ο πράσινος ευρωπαϊκός βάτραχος, ο λιμνοβάτραχος, ο δενδροβάτραχος που με τις μικρές βεντούζες που έχει στα πόδια του σκαρφαλώνει πάνω στα φυτά, η βαλτοχελώνα και η γραμμωτή νεροχελώνα. Το σπάνιο αυτό οικοσύστημα υποβαθμίζεται καθημερινά και μεγαλύτερη απειλή παραμένει ο άνθρωπος.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ
Η κρητική λαϊκή μουσική
Συνοπτικό διάγραμμα της ιστορίας της λαϊκής («παραδοσιακής») κρητικής μουσικής από τα ύστερα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα. Το διάγραμμα αυτό δεν φιλοδοξεί καθόλου να εξαντλήσει το θέμα της παρουσίασης της ιστορικής πορείας της μουσικής παράδοσης των Κρητικών. Ελπίζει μόνο να δώσει κάποιες νύξεις, που θα γίνουν αφορμές για παραπέρα σοβαρή μελέτη και έρευνα. Σε πολλές περιστάσεις η πρεπιά στο γλέντι, η ευπρέπεια και καλαισθησία του παλιού μερακλή, έχει αντικατασταθεί από το περίφημο… «κούπα πάρτι» (νεροπότηρα κρασί, που πίνονται μονορούφι ως ένδειξη ανδρισμού σε «μονομαχίες οινοποσίας»), συνήθως από ανθρώπους που δεν ξέρουν να χορεύουν ή δεν τους δίνεται η ευκαιρία να εκτονώσουν τον ψυχικό τους δυναμισμό τραγουδώντας –και που σίγουρα δεν έχουν διδαχτεί από τους «παλιούς», αλλά βουλοπλέουν στον σάλαγο της εποχής. Οι ταχύτατα διαδεδομένες σχολές χορού και μουσικών οργάνων, πολλές απ’ αυτές εξαιρετικά επικερδείς, δεν καλλιεργούν τη σεμνότητα και την ειλικρίνεια, αξίες αποδεκτές από τους παραδοσιακούς μερακλήδες, αλλά συχνά τον εγωισμό και την επίδειξη της χορευτικής δεξιοτεχνίας, που γίνεται φανερή στο χορό με τα έντονα και ακαλαίσθητα εναέρια ταλίμια, αλλά και στο τραγούδι, με τα μονότονα «χυματικά», όπου λέγονται «καπετανίστικες» μαντινάδες. Είναι απλώς σημείο των καιρών, υποπροϊόν της διαδεδομένης στην κρητική ύπαιθρο τάσης για εύκολο πλουτισμό με όχι νόμιμους τρόπους –τάσης που δημιουργεί την ψευδαίσθηση ενός δήθεν «επαναστατικού» πνεύματος. Στην υγειά σου, Κρήτη!

ΑΠΟΔΟΥΛΟΥ ΑΜΑΡΙΟΥ
Ο ξιφηφόρος
Μια έμμετρη αυτή ιαμβική επιγραφή, που συνόδευε τη μεγάλη παράσταση του Αγίου Γεωργίου, αποτελεί το σημαντικότερο ντοκουμέντο για μια περιοχή με μεγάλη, αλλά άγνωστη ιστορία. Πρόκειται για τα «Νούφεια», θέση σε μικρή απόσταση βορειοδυτικά του Αποδούλου Αμαρίου. Σ’ αυτό τον χώρο κυριαρχεί παρά το μικρό του μέγεθος ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Μοναδικό απομεινάρι της μακραίωνης ανθρώπινης παρουσίας, είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ιωάννη Βολανάκη, σημερινό προϊστάμενο της 13ης ΕΒΑ, ο ναός αγιογραφήθηκε στα μέσα του 13ου αιώνα ή στις αρχές του 14ου σύμφωνα με μεταγενέστερη εργασία του. Αν ευσταθεί η παραπάνω χρονολόγηση, τότε έχουμε εδώ, ένα από τα αρχαιότερα εικονογραφικά σύνολα, διότι παρά τις εκτεταμένες φθορές το πρόγραμμα που ακολούθησε και εφάρμοσε ο ιερωμένος αγιογράφος μπορεί να καταγραφεί με ελάχιστες απώλειες. Το φωτοστέφανο του Αγίου Γεωργίου είναι εντελώς ανάγλυφο και προεξέχει έντονα από την τοιχοποιία. Τα σχέδια που φέρει έχουν γίνει με σφραγίδες πάνω στο νωπό υλικό. Ανάγλυφα φωτοστέφανα συναντάμε και σ’ άλλους ναούς. Κανένα όμως δεν είναι τόσο έξεργο όσο το συγκεκριμένο, κάτι που το καθιστά μοναδικό.

ΓΡΑΜΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΠΕΤΑΝΙΑΝΑ
Η κουκουνίστρια
Οφέτος το Γενάρη, επόθανε η Κατίνα Σταματάκη. Κατωχωριανή. Εγαναχτήσαμε να θυμηθούμε το κανονικό τση όνομα, γιατί όλοι την εκατέχαμε και την εφωνιάζαμε, Κουκουνίστρια. Η Κουκουνίστρια δεν επαραξήγουνε που την επαρανομιάζανε ετσά, και γι’ αυτό ασκαντί να ξεχάσομε το κανονικό τση όνομα. Και δεν επαραξήγουνε γιατί δε το μπάτερνε παρανόμι. -«Γιάντα να παραξηγώ», ήλεγε, «παραξηγά η παπαδιά, παραξηγά η αγροφυλάκαινα… Και μένα ο άντρας μου είναι Κουκουνιστής κι είναι τιμή μου να ‘χω τ’ όνομά του». Ποιος άντρας! Αφού όλοι κατέχαμε πως ήτονε απάντρευτη. Μόνο αυτή δεν ήθελε με πράμα να το καντίσει. Επέμενε πως ήτονε παντρεμένη και μάλιστας χεράμενη. «Πια καλά κατέχετε εσείς από μένα ηντά ’μαι;» ήλεγε των αλλωνώ γυναικώ. «Όντε λέτε εσείς πως είστε παντρεμένες, φέρνω σας εγώ αντίρρηση;» Κι οντέ την ερωτούσανε, πού ’ναι ο άντρας τση, επέτα μια κουβέντα που ούτε η ίδια δεν την εκαταλάβαινε, ούτε αυτοί που την εγροικούσανε: «Απεβίωσε». Ετσά τον είχε καταστεμένο, και ούτε απάντρευτη ούτε χήρα ελογούντονε. Το ίδιο βιολί ελάλιε κι η αμπλά τση –μια που την είχε όλη κι όλη- η Ζαχαρένια. Επέμενε κι αυτή πως η Κουκουνίστριά τως είχε άντρα και μάλιστα το καλύτερο σ’ όλη τη πάντα μας. Ήτονε λέει ένας Κουκουνιστής δυο μέτρα, πάνω από 100 οκάδες, βαριά-βαριά 110, με σκαρπίνια και καμπάνα παντελόνι που παράσερνε χάμε. Είχε κι ένα ζούδο σα τη ξετσιλακωμένη κρετσολιά στη μέση-μέση του κουτέλου του. Τέθοιο παλικάρι!

ΝΕΑΠΟΛΗ
Οι τελευταίοι χαλκουργοί
Τους δύο φανοποιούς (τον Σαρρή και τον Μαστοράκη) θα τους βρεις σήμερα από την πρώτη ακόμη βόλτα στην αγορά της πόλης. Έχουν πάντα την ετοιμότητα να σου μιλήσουν γι’ αυτό που ήταν και είναι η ζωή στην πόλη, για τις αλλαγές στην οικονομία της, για το τι σημαίνει να ζεις στη Νεάπολη και να κάνεις το επάγγελμα του χαλκουργού, για την ιστορία και τις παραδόσεις του τόπου, τις συνήθειες (παλιές και νέες), για το πώς βιώνονται και τι βάρος έχουν οι αλλαγές στην αγορά και στις «ανάγκες» της. «Αυτή η δουλειά είναι τελικά τέχνη», μας λέει ο μπάρμπα Νίκος, γιος του Γιάννη, ο οποίος συνέχισε από τον πατέρα του το επάγγελμα. «Αν δεν την αγαπήσεις, τη βαριέσαι και την αφήνεις. Έτσι, τελικά μόνο εγώ και ο Μαστοράκης συνεχίσαμε στη Νεάπολη αυτή τη δουλειά. Και οι δυο διδάξαμε τους γιους μας, που είναι και σήμερα στο επάγγελμα».

ΚΟΥΔΟΥΜΑΣ-ΡΙΧΤΗΣ
Ανοιξιάτικο οδοιπορικό
Παράλια μονοπάτια που διασχίζουν λιόφυτα, κηπάκους με κουκιά και μουσμουλιές πιο κίτρινες από πράσινες, πύργος βενετσιάνικος συντηρημένος όμορφα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, τι να προλάβει και αυτή σε ένα τόπο που οι πολιτισμοί συναντιούνται από την αυγή της Ιστορίας, τραβάμε για τα Μέσα-Έξω Μουλιανά, κάτω απλώνεται ο κάμπος μέχρι τη θάλασσα, βουτάμε στον χωματόδρομο ανυπόμονοι, ψάχνοντας τα μονοπάτια με τη διαίσθηση αλλά μας αρέσουν τόσο πολύ όλα που δυσκολευόμαστε να εντοπίσουμε το σωστό, επιτέλους ο τσιμεντένιος δρόμος κατηφορίζει για τα καλά με αλλεπάλληλες στροφές προς την πυκνή ρεματιά, ο ήχος του νερού που κελαρύζει, αφήνουμε τα ποδήλατα και παίρνουμε μαγεμένοι το μονοπάτι αντίθετα από το ρεύμα του ρυακιού. Γδυνόμαστε ως νύμφες, πλατσουρίζουμε -διστακτικά η αλήθεια- ως βάτραχοι, πίνουμε κρυστάλλινο νεράκι ως ιδρωμένα άλογα -τι όμορφη εικόνα- επιστρέφουμε μαγεμένοι ανηφορίζοντας απέναντι, ξαναπέφτουμε απόγευμα στην ακροποταμιά την ώρα που τ’ αηδόνια βάζουν τα δυνατά τους…

SPRATT
Τα «Ελγίνεια» της Ιεράπετρας
Η διήγηση του Άγγλου πλοίαρχου Spratt για τις δυο σαρκοφάγους που είχαν βρεθεί στην Ιεράπετρα και που ο ίδιος είχε προτείνει την αγορά τους από το Βρετανικό Μουσείο αποτελεί ένα από τα πιο εντυπωσιακά σε πλοκή κομμάτια της ταξιδιωτικής περιπέτειας. Στα χρόνια του Spratt η επιστημονική αρχαιολογία προσπαθούσε να αρθρώσει λόγο ευρισκόμενη κάπου μεταξύ αρχαιοφιλίας και ρομαντικής αναζήτησης. Ο Spratt γνώριζε ότι το έργο του θα τύχαινε μεγαλύτερης ανταπόκρισης αν μπορούσε να το διανθίσει όχι μόνο με την ίδια την ανακάλυψη κάποιου αρχαίου θησαυρού αλλά και με την περιπέτεια της αναζήτησής του σε εξωτικές περιοχές των χαμένων πολιτισμών της Ανατολής. Πρέπει να σημειώσομε όμως ότι η Ιεράπετρα τού πρόσφερε στοιχεία περιπέτειας και ρομαντισμού, πλοκής και αγωνίας, του πρόσφερε τη δυνατότητα αφηγηματικών περιγραφών, καθώς εκείνη την εποχή είχαν βρεθεί αυτές οι περίφημες ρωμαϊκές σαρκοφάγοι που βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.

ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ
Ασφόδελος
Στον ασφοδελό λειμώνα ήθελε φαίνεται να τάξει η μοίρα τον ασφόδελο, τη δική μας ασφεντηλιά, να συντροφεύει τις ψυχές των νεκρών κι ήταν αυτό που τρόμαξε τη μάνα μου σαν γύρισα μια μέρα του Μάρτη με μια αγκαλιά ασφεντηλιές στο σπίτι και δεν με άφησε ούτε μέχρι το κατώφλι μέσα να τις μπάσω, γιατί ήταν «άνθος των νεκρών», συγκλονιστικά σίγουρη, μέσα στη «σοφή άγνοιά» της πόσο πιστά επαναλάμβανε τους στίχους του άγνωστου γι’ αυτήν τυφλού ποιητή και πώς γνώριζε τι γίνεται εκεί πέρα από του Ήλιου την μπασιά…
Σκίλλα η θαλασσινή
Η πίστη στις αποτροπαϊκές ιδιότητες και δυνάμεις του φυτού υπάρχει ακόμη και σήμερα, η σκιλλοκρεμμύδα κρεμιέται στην πόρτα του σπιτιού την πρώτη μέρα του χρόνου, όπως κάποτε, παντού στο σπίτι και μάλιστα εκεί που φυλάσσονταν τα αγαθά. Τόσο δυνατή είναι η σχέση της με τη γη, τη σοδιά και τον άνθρωπο, ώστε οι Κρητικοί της γενιάς των παππούδων μας στα άνθη της και τη λυγερή ράβδο της ήξεραν να διαβάζουν πλούσιους ή μη, σε βροχή χειμώνες, πρώιμες ή μη σοδειές αλλά και να αναγνωρίζουν τις καλές σταροχρονιές. Ας μην ξεχνούμε μέσα από αυτό το φυτό έμαθε να μιλεί η Δήμητρα κυρά της γης, της σοδειάς και των σιτηρών…

ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ
Ευεργετικοί χοχλιοί
Σύμφωνα μάλιστα με έρευνες διαπιστώθηκε ότι τα άγρια σαλιγκάρια που τρέφονται με χορταρικά και βότανα περιέχουν σημαντικές ποσότητες α-λινολενικού οξέος που μειώνει αισθητά τον κίνδυνο καρδιαγγειακών νοσημάτων, προσφέροντας παράλληλα μια πρώτης τάξεως πηγή πρωτεΐνης. Επίσης, το συγκεκριμένο λιπαρό οξύ μειώνει τον κίνδυνο κατάθλιψης κυρίως στις γυναίκες, ενώ έχει αποδειχθεί ότι επηρεάζει την ανάπτυξη της ακεραιότητας της όρασης στα νεογνά. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι τα σαλιγκάρια στην Ελλάδα, έχουν διπλάσια ποσότητα ω-3 λιπαρών οξέων απ’ ότι τα σαλιγκάρια στη Γαλλία, γιατί τρέφονται διαφορετικά (γρασίδι). Επομένως, κάτι φαίνεται να ξέρουν παραπάνω οι Κρητικοί που τα καταναλώνουν άφθονα!