Η Αθηναϊκή Δημοκρατία τον 5ο αιώνα π.Χ. έφθασε στο απόγειό της
Η Αθηναϊκή Δημοκρατία τον 5ο αιώνα π.Χ. έφθασε στο απόγειό της

Η Διεθνής Ημέρα Δημοκρατίας γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 15 Σεπτεμβρίου με πρ ωτοβουλία της Διακοινοβουλευτικής Ένωσης (IPU) από το 1997, ενώ από το 2007 υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ.

Δίδεται, λοιπόν, μια ευκαιρία προβληματισμού και κριτικής για το επίπεδο της Δημοκρατίας και των αξιών που αυτή αντιπροσωπεύει σήμερα στο συνείδηση των πολιτών. Έτσι, θεωρώ, ότι αποκτά νόημα ο εορτασμός και δεν αποτελεί κενό λόγο.

Επειδή η άμεση δημοκρατία ως αντίληψη και ως πολίτευμα δημιουργήθηκε πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα, είναι φυσικό να αναζητηθεί ο ορισμός της και τα χαρακτηριστικά της στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. και στους στοχαστές που ασχολήθηκαν με αυτήν, προκειμένου να γίνει δυνατή η σύγκρισή της με το σημερινό πολίτευμα και να διακριβωθεί η δημοκρατικότητά του.

Η Δημοκρατία, σύνθετη λέξη, από το Δήμος + κράτος(= δύναμη), σήμαινε το πολίτευμα στο οποίο κυρίαρχος είναι ο δήμος, το σύνολο δηλαδή των πολιτών. O πρώτος ορισμός της βρίσκεται στον Ηρόδοτο, ο οποίος την περιγράφει συνοπτικώς και ουσιαστικώς ως «το πολίτευμα στο οποίο άρχει το πλήθος […] και τα αξιώματα απονέμονται διά κλήρου, όλοι λογοδοτούν για τη διαχείριση της αρχής, και οι αποφάσεις λαμβάνονται από κοινού»

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία τον 5ο αιώνα π.Χ. έφθασε στο απόγειό της. Όσο ζούσε ο Περικλής, ο οποίος «ἦγε τόν δῆμον καί οὐκ ἢγετο ὑπ’ αὐτοῦ» ευημερούσε. Όμως, «τελευτήσαντος δέ Περικλέους τά κατά τήν πολιτείαν πολύ χείρω ἐγένετο», επικράτησαν οι δημαγωγοί και εκμαυλίστηκε ο λαός, ιδίως μετά την ήττα στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η κολακεία στο πλήθος των πολιτευομένων, η λήψη βεβιασμένων και άκριτων αποφάσεων από την Εκκλησία του δήμου, η άνθηση της συκοφαντίας,η κακοδιαχείριση του κοινού ταμείου, οι εκβιασμοί σε βάρος πολιτών, ο κακός κατά το πλείστον χειρισμός της εξωτερικής πολιτικής ήσαν σοβαρά πλήγματα για το δημοκρατικό πολίτευμα το οποίο μετασχηματιζόταν με γοργούς ρυθμούς σε οχλοκρατία, κατά παρέκβαση αυτού, όπως υποστήριξε ο Αριστοτέλης. Είναι λοιπόν αυτός ο ευτελισμός του πολιτεύματος που ωθεί τον ρήτορα Ισοκράτη να το κρίνει αυστηρότατα, με τον Αρεοπαγιτικό του Λόγο μετά το τέλος του Συμμαχικού πολέμου (357–355 π.Χ.), που σήμανε τη διάλυση της Β´ Αθηναϊκής συμμαχίας. Σε αυτόν ο Ισοκράτης κάνει έκκληση προς τους συμπολίτες του για αναπροσαρμογή της πολιτικής τους και επιστροφή στις πατροπαράδοτες αρχές διακυβέρνησης της πόλης, όπως θεσπίστηκαν από τον Σόλωνα και τον Κλεισθένη.

«Οἱ γὰρ κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες κατεστήσαντο πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ’ ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας ὥσθ’ ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ’ ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ μισοῦσα καὶ κολάζουσα τοὺς τοιούτους βελτίους καὶ σωφρονεστέρους ἅπαντας τοὺς πολίτας ἐποίησεν (Μετ. Εκείνοι λοιπόν που διοικούσαν τότε την πόλη δεν εγκαθίδρυσαν πολίτευμα που είχε ονομασία προσιτή σε όλους και πολύ ωραία, αλλά όμως κατά την εφαρμογή του δεν φαινόταν τέτοιου είδους σε όσους το ζούσαν, ούτε πολίτευμα που εκπαίδευε τους πολίτες με τρόπο που να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την ελευθεροστομία και ευτυχία τη δυνατότητα να κάνει κάποιος τούτα· αντίθετα εγκαθίδρυσαν πολίτευμα που, επειδή μισούσε και τιμωρούσε τους ανθρώπους αυτού του είδους, έκανε καλύτερους και φρονιμότερους όλους τους πολίτες.») Η αδυναμία ανασυγκρότησης της Αθήνας διευκολύνει τον Φίλιππο της Μακεδονίας, ο οποίος εισχωρεί δυναμικά στη νότιο Ελλάδα και συνενώνει όλες τις πόλεις υπό την ηγεμονία του. Αυτό είναι το τέλος της κλασσικής δημοκρατίας.

Η αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι το πολιτικό σύστημα που διαμορφώθηκε σταδιακά στη δυτική Ευρώπη και την Β. Αμερική από τα τέλη του 18ου αιώνα. Το εν λόγω σύστημα είναι δημοκρατικό, διότι η εξουσία πηγάζει από τον λαό και ασκείται από όργανα που αντλούν την νομιμοποίηση τους από αυτόν. Δημοκρατική νομιμοποίηση, έλεγχος και λογοδοσία αποτελούν τα θεμελιώδη γνωρίσματα του. Στο επίκεντρο του κοινοβουλευτικού συστήματος βρίσκεται το κοινοβούλιο το οποίο διαθέτοντας πρωτογενή και άμεση νομιμοποίηση αναδεικνύεται σε υπερέχον θεσμικό πόλο.

Στην Ελλάδα ήδη από τα τέλη του 19ου αποκρυσταλλώνονται οι θεσμοί της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας(εκλογές με καθολική ψηφοφορία, λειτουργία κοινοβουλίου) και του κοινοβουλευτικού συστήματος (αρχή της δεδηλωμένης). Όμως στην πράξη δημιουργήθηκαν σημαντικές θεσμικές και πολιτικές αλλοίωσης που νόθευσαν το δημοκρατικό και κοινοβουλευτικό χαρακτήρα του πολιτεύματος (πολιτικοί αποκλεισμοί – πελατειακές σχέσεις- συνταγματικές και πολιτειακές εκτροπές, εξωθεσμικά και παραθεσμικά κέντρα εξουσίας).Με την πολιτειακή μεταβολή του 1974 αποκαταστάθηκαν οι θεσμοί της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και το πολίτευμα λειτούργησε ικανοποιητικά, ως ένα βαθμό. Ωστόσο σταδιακά δημιουργήθηκαν πολιτικές στρεβλώσεις και θεσμικές αλλοιώσεις που επιδεινώνονται διαρκώς δημιουργώντας μια παρατεταμένη κρίση. Μερικές βασικές όψεις των στρεβλώσεων είναι:

  • Η εγκατάσταση του κόμματος στην κρατική μηχανή (διοίκηση) και η εγκαθίδρυση κομματικού κράτους. Το γεγονός αυτό αλλοιώνει το δικαιοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος, αφού το πολιτικό κόμμα χειραγωγεί όλους τους συνταγματικά αναγνωρισμένους κοινωνικούς, διοικητικούς και πολιτικούς θεσμούς (κοινωνικές οργανώσεις, νομαρχιακή και τοπική αυτοδιοίκηση) και ελέγχει τους νομοθετικούς και ελεγκτικούς μηχανισμούς του Κοινοβουλίου (νομοθετική πρωτοβουλία, εξεταστικές επιτροπές κτλ).
  • Η παντοδυναμία των κομματικών αρχηγών λόγω της συγκεντρωτικής και ολιγαρχικής οργάνωσης των κομμάτων, η οποία σε συνδυασμό με την θεσμική κυριαρχία του πρωθυπουργού προσωποποιεί την εξουσία και καθιστά των πρωθυπουργό «εκλεγμένο μονάρχη»
  • Η κάμψη του κοινοβουλευτικού ελέγχου και ο ασθενής συνταγματικά ρόλος της αντιπολίτευσης
  • Η εκχώρηση εξουσίας σε υπερεθνικά όργανα
  • Η παραχώρηση ρόλου σε εξωθεσμικούς παράγοντες και εξωγενή οικονομικά συμφέροντα
  • Η αδυναμία συγκρότησης ενός «πολιτικού συμβολαίου», που να μεταβάλει την κοινωνία σε εταίρο της πολιτείας.

Όλα αυτά διαμορφώνουν μια κατάσταση την οποία περιέγραψε ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης το 1989 «Μιλάνε για δημοκρατία. Το καθεστώς είναι φυσικά ένα καθεστώς τελείως ολιγαρχικό. Φυσικά υπάρχουν οι φιλελεύθερες πλευρές αυτού του ολιγαρχικού καθεστώτος, υπάρχουν ορισμένα δικαιώματα των ανθρώπων και των πολιτών, υπάρχει ένας λεγόμενος ελεύθερος τύπος, αλλά εάν κοιτάξει κανείς ποιοι πραγματικά κυβερνούν, ποιοι πραγματικά έχουν την εξουσία στα χέρια τους, θα αντιληφθεί ότι ούτε στις χειρότερες εποχές της λεγόμενης ρωμαϊκής δημοκρατίας -που δεν ήτανε ποτέ δημοκρατία, αλλά ολιγαρχία- το ποσοστό αυτών που έχουν δύναμη μέσα στην κοινωνία δεν ήτανε τόσο λίγο όσο είναι σήμερα.»

Έτσι, οι πολίτες απογοητευμένοι από τον εκφυλισμό αυτό απέχουν και ιδιωτεύουν. Σημειώνει επεξηγηματικά ο Κων/νος Τσουκαλάς, καθηγητής Κοινωνιολογίας

«Το γεγονός ότι έχει αυξηθεί ο αριθμός εκείνων που αρνούνται να μετάσχουν στα πολιτικά τεκταινόμενα είναι ενδεικτικό της απομείωσης της ιδεατής δημοκρατίας – ότι δηλαδή ο λαός μπορεί ανά πάσα στιγμή να αποφασίζει για το μέλλον του.» και συνεχίζει «Η άνοδος της Aκροδεξιάς και η αδιαφορία συνδέονται ασφαλώς με αυτήν την απομείωση της δυνατότητας του λαού να μετέχει αυτοβούλως στην αυτόνομη εξέλιξη του μέλλοντός του, αλλά είναι ταυτόχρονα συνέπειες και απόρροιες μιας αύξουσας υποταγής της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών σε εντολές ή κελεύσματα που έχουν την πηγή τους αλλού, σε ανεξέλεγκτα και συχνά αόρατα κέντρα λήψης αποφάσεων, που είναι αδύνατον να επηρεαστούν ευθέως από αυτά που επιθυμούν και αποφασίζουν οι πολίτες.» 

Μήπως είναι καιρός να τεθεί επιτακτικά το ζήτημα ριζικών μετασχηματισμών και αναπροσαρμογής της πολιτικής ιδεολογίας και πρακτικής;

ΜΑΡΙΑ ΚΩΣΤΑΚΗ

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ

Print Friendly, PDF & Email

Από giorgos