Ο δίσεκτος Φεβρουάριος του τρέχοντος έτους πήρε μακριά μας σημαντικούς λογοτέχνες και πνευματικούς ανθρώπους. Σε πολύ λίγο χρόνο μας ορφάνεψε και μας φτώχυνε- ποιους άραγε, ίσως μου πείτε- αλλά ας το γενικεύσουμε ή ας το εστιάσουμε καλύτερα σε όσους διαβάζουν και σε όσους τα βιβλία είναι μέρος της καθημερινότητάς τους. Οι άλλοι- οι λίγοι- ας αφεθούν να εκτονώνονται σε «αποτρεπτικά και αποτρόπαια»[1]…
Έλεγα, λοιπόν, πως έφυγαν σπουδαίοι άνθρωποι τούτο το Φλεβάρη, ο Σάμης Γαβρηιλίδης άνοιξε το χορό και ακολούθησαν η Κατερίνα Αγγελάκη- Ρούκ, η Κική Δημουλά, ο Γιάννης Δάλλας και η Άλκη Ζέη.
Αχ! Η Άλκη Ζέη, αγαπημένη μικρών και μεγάλων, που με τα βιβλία της σεργιάνισε τα όνειρα πολλών γενεών και σμίλεψε τις ψυχές αμέτρητων αναγνωστών, όχι μόνο ελλήνων.
Έχοντας ζήσει ένα αιώνα περίπου, βίωσε θριάμβους και τραγωδίες, επιτυχίες και αποτυχίες, επαναστάσεις και πολέμους, είδε να πραγματώνονται θεωρίες αλλά και να ανατρέπονται, γι’ αυτό είχε βιωμένη την αίσθηση της ιστορίας και της παροδικότητας των πραγμάτων.
Τα χρόνια που έζησε ως πολιτική πρόσφυγας στη Μόσχα έγραψε το εμβληματικό «Καπλάνι της βιτρίνας», 1963,εμπνευσμένο από τα παιδικά της χρόνια στη Σάμο, που εξέδωσε ο Μίμης Δεσποτίδης στο «Θεμέλιο». Ήταν από τα πρώτα ελληνικά βιβλία που κατόρθωσαν να συνδυάσουν την εφηβική λογοτεχνία με τα ιστορικά γεγονότα και τα πολιτικά συμφραζόμενα. Ακολούθησαν «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου», κι αυτό βιβλίο βγαλμένο από την ιστορία της Αντίστασης, αλλά και «Ο ψεύτης παππούς», μια τρυφερή ιστορία για τη σχέση ενός αγοριού και του παππού του, «Η μωβ ομπρέλα», «Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της», ένα βιβλίο για τη μάστιγα των ναρκωτικών, «Η Αλίκη στη χώρα των μαρμάρων», που έγραψε μετά τον θάνατο της Μελίνας Μερκούρη για γνωρίσουν τα παιδιά την ιστορία της αρπαγής των Γλυπτών του Παρθενώνα, «Ο θείος Πλάτων» για τον αγαπημένο σύζυγο της Διδώς Σωτηρίου, που της χάρισε τα πρώτα μολύβια φάμπερ, με τα οποία μπήκε στη λογοτεχνία, για να θυμηθούμε κάποια από τα πολύ γνωστά παιδικά βιβλία της.
«Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα», το πρώτο της μυθιστόρημα για ενήλικες, γραμμένο στη δικτατορία, συνέθεσε το πορτρέτο της σκληρής τριακονταετίας που σφραγίστηκε από την Αντίσταση, τον Εμφύλιο και τα πέτρινα χρόνια των διώξεων. Όταν εκδόθηκε, το 1987, αναδείχθηκε σε ένα από τα πιο διαβασμένα μεταπολιτευτικά βιβλία. Η υπόθεση εξελίσσεται σε μια επίμαχη για την ελληνική ιστορία περίοδο, από το 1940 έως το 1970 και αποτυπώνει τα δραματικά γεγονότα που την καθόρισαν από την Κατοχή και τον Εμφύλιο μέχρι τη Δικτατορία. Όμως αν η επίσημη ιστορία γράφεται από τους νικητές, η ιστορία στο βιβλίο της Άλκης Ζέη γράφεται από τους νικημένους. Εκείνους που υπήρξαν οι απλοί …κομπάρσοι. Πρωταγωνιστές του μια παρέα φίλων, που υπήρξαν κομμουνιστές στους άγριους καιρούς και πέρασαν τα πάνδεινα. Η επιβολή της Δικτατορίας τους βρίσκει εξόριστους στο Παρίσι, όπου για να επιβιώσουν παίζουν ως κομπάρσοι σε ταινίες… Δραματικός συμβολισμός. Η συγγραφέας αφηγείται την περιπέτεια της κεντρικής ηρωίδας της Ελένης που είχε προσπαθήσει να φτάσει στην Τασκένδη για να συναντήσει τον αρραβωνιαστικό της Αχιλλέα , παλιό αντάρτη που είχε καταφύγει εκεί. Το μυθιστόρημα συνθέτει το προφίλ μιας γενιάς που είδε τα οράματά της να διαψεύδονται ή και να χάνονται.
Η αφετηρία όλων των βιβλίων της Ζέη, πάνω στην οποία χτίζεται η πλοκή και πλάθονται οι χαρακτήρες είναι η Νεώτερη Ιστορία. Συνδυάζει με εκπληκτική δεξιοτεχνία αυτοβιογραφικά στοιχεία και μυθοπλασία και καταφέρνει να αναπαραστήσει τα διάφορα στοιχεία της σύγχρονης ιστορίας της χώρας με κατανοητό και αληθινό τρόπο. Γι’ αυτό και τα μυθιστορήματά της αποτελούν σημαντική μαρτυρία για τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται κάθε φορά.
Πραγματεύεται επίμαχα πολιτικά ζητήματα όπως, τα παιδιά που ωθούνταν να γίνουν φαλαγγίτες, το κάψιμο των βιβλίων, οι εξορίες, οι δυσκολίες του επαναπατρισμού των πολιτικών προσφύγων, οι άγνωστοι ήρωες των διαδηλώσεων, η φίμωση της εκπαίδευσης, αλλά προσεγγίζει και πλείστα κοινωνικά ζητήματα όπως, οι αλλαγές στην οικογένεια, το διαζύγιο, τα ναρκωτικά, η ανατροφή των κοριτσιών άλλοτε, η απομόνωση των παιδιών σήμερα μπροστά σε μια οθόνη, η μετατροπή των πάρκων σε γκαράζ, ο ρατσισμός, οι κοινωνικές ανισότητες. Επιλέγοντας τη βιωματική προσέγγιση και την πρωτοπρόσωπη αφήγηση δεν περιορίζεται στην απλή καταγραφή των γεγονότων, αλλά υιοθετεί ταυτόχρονα μια κριτική ματιά και θέτει ερωτήματα.
Ήταν τέτοιες μέρες το 2015, που προσκεκλημένη των εκπαιδευτικών βρέθηκε στον Άγιο Νικόλαο. Επί τρεις ημέρες συνομίλησε με μαθητές και εκπαιδευτικούς αλλά και το ευρύ κοινό στην αίθουσα του επιμελητηρίου Λασιθίου. Στο επίκεντρο το βιβλίο της «με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο», ένα βιβλίο αυτοβιογραφικό, « που είναι το ωραιότερο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα δίπλα στο ”Τότε που ζούσαμε” του Ασημάκη Πανσέληνου», όπως είπε ο Τίτος Πατρίκιος στον αποχαιρετισμό του. Έκτοτε η Ζέη ενενηκοντούτης και πλέον εξέδωσε ακόμα τα εξής: «Η συνισταμένη των ανοησιών της υφηλίου» 2016, «Πόσο θα ζήσεις ακόμα γιαγιά;» 2017 και «Ένα παιδί απ’ το πουθενά» 2019.
Χωρίς μεγαλοστομίες και κηρύγματα αλλά με λιτότητα και ρεαλισμό συνελάμβανε το πνεύμα της εποχής στην οποία κάθε φορά αναφερόταν, και κατάφερε να αποτυπώσει τον 20ό αι. με ενάργεια, ακρίβεια και χωρίς καμία ηθικοπλαστική διάθεση. Γι’ αυτό ο πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων Γιώργος Χουλιάρας στο ερώτημα «Πόσο θα ζήσεις ακόμα, γιαγιά;»είπε στον επικήδειό του «Την απάντηση την ξέρουμε όλοι, θα ζει για πάντα στις καρδιές μας με τα βιβλία της».
ΜΑΡΙΑ ΚΩΣΤΑΚΗ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
[1] Παντελής Μπουκάλας, Αποτρεπτικά και αποτρόπαια, εφ. Καθημερινή, 4-3-2020
