Ο μνησιπήμων πόνος είναι ένας στίχος από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, την πρώτη από τις τρεις τραγωδίες της Ορέστειας.¹ Η ερμηνεία του είναι «ο πόνος που γεννάει η μνήμη των παθημάτων», ή «ο καημός της συμφοράς» όπως τον αποδίδει ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημα Τελευταίος Σταθμός.² Στην Πάροδο, (την είσοδο του Χορού στη σκηνή), ο Χορός τιμά τον Δία για τα δύο μεγάλα δώρα που χάρισε στους ανθρώπους, τη φρόνηση, δηλαδή δυνατότητα να σκέφτονται ελεύθερα και τη μάθηση αναστοχαζόμενοι τα παθήματά τους.
Η αναφορά στην αρχαία ελληνική διανόηση είναι αναγκαία κάθε φορά που χρειάζεται να προβαίνουμε στην αυτοκριτική μας ως κοινωνία για θέματα που δεν είναι ελκυστικά, αλλά όμως επιβεβλημένα για το παρόν και το μέλλον, αφού με σοφία οι αρχαίοι έλληνες έθιξαν το σύνολο των κοινωνικών και πολιτικών θεμάτων !
Η 14η Σεπτεμβρίου έχει οριστεί από την Ελληνική Βουλή ως ημέρα μνήμης της γενοκτονίας³ του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας από το τουρκικό κράτος. Στις τιμητικές εκδηλώσεις εκφωνούνται λόγοι για ποικίλα θέματα σχετικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις συνέπειές της και καταλήγουν σε νοσταλγικές κορώνες και υπερβολικές πολλές φορές επιδαψιλεύσεις επαίνων των κατατρεγμένων εκείνων ομογενών της Ανατολής. Στο παρόν κείμενο θα ασχοληθούμε με ένα όχι και τόσο προσφιλές θέμα, την αντιμετώπιση των προσφύγων από τους γηγενείς κατοίκους της Ελλάδας.
Ο ερχομός των προσφύγων στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (Συνθήκη Λωζάννης/ 30.1.1923) υπήρξαν γεγονότα πρωτόγνωρα συνοδευόμενα από τραύματα και δράματα. Η απογραφή πληθυσμού του 1928 καταμέτρησε 1.221.849 πρόσφυγες, ενώ ο γηγενής πληθυσμός ήταν σχεδόν πέντε εκατομμύρια (4.982.835). Οι πρόσφυγες δηλ. αποτελούσαν το ένα πέμπτο του πληθυσμού της Ελλάδας.
Η παρουσία στον ελλαδικό χώρο ενός τέτοιου αριθμού ανθρώπων δημιούργησε μια ιδιόμορφη πραγματικότητα, που είχε ως αποτέλεσμα οι επονομαζόμενοι «παλαιοελλαδίτες» ή «γηγενείς», ή «ντόπιοι», να αναπτύξουν απέναντι στον προσφυγικό πληθυσμό αισθήματα αντιπάθειας και κακής συμπεριφορά που ενίοτε έφτανε στα όρια της σύγκρουσης, παρά τους κοινούς δεσμούς θρησκείας, γλώσσας και εθνικής ταυτότητας.
Οι αντιλήψεις τους για τη ζωή, ο τρόπος διαβίωσής τους, αλλά και οι ποικίλες αφετηρίες τους ήταν τόσο διαφορετικές, ώστε και οι δυο πλευρές βίωσαν ένα οδυνηρό ξάφνιασμα. Το πρώτο σόκ στους γηγενείς δημιουργήθηκε από τα πολλά επώνυμα των προσφύγων με την τουρκική κατάληξη -ογλου και ακολούθησε η γλώσσα, που είτε ήταν ιδιωματική, πχ. Ποντιακή, είτε για πολλούς δεν ήταν καν η ελληνική, αφού σχεδόν το 10% όσων ήρθαν ήσαν τουρκόφωνοι, σύμφωνα με την απογραφή του 1928.
Επιτατικό της καχυποψίας ήταν η οικιστική και κοινωνική απομόνωση. Οι περισσότεροι πρόσφυγες ήσαν συγκεντρωμένοι κυρίως σε προσφυγικά χωριά, συνοικισμούς και γειτονιές, πράγμα που εμπόδιζε σε μεγάλο βαθμό την επικοινωνία με τους αυτόχθονες και μεγέθυνε τα στερεότυπα που οι εικασίες των δεύτερων δημιουργούσαν και που άγγιζαν τα όρια του ρατσισμού…
Έτσι οι γηγενείς αμφισβητούν την «ελληνικότητα» και την πίστη των προσφύγων, αποτυπώνοντας την άποψή τους σε περιφρονητικές εκφράσεις όπως «τουρκόσποροι», «τουρκογεννημένοι» και «γιαουρτοβαφτισμένοι». Ενώ ανάμεσα στα άλλα κυρίαρχη θέση έχουν οι αναφορές στη σεξουαλικότητα και στα «ελαφρά» ήθη των γυναικών προσφύγων, με τους χαρακτηρισμούς «Σμυρνιά» ή «παστρικιά». .
Οι πρόσφυγες αντιμετωπίζονται ως οι ξένοι από τους οποίους απειλούνται οι «ντόπιοι» και η αντίληψη αυτή δημιουργεί αισθήματα φόβου, μίσους και απέχθειας.
Σε αυτή τη βάση η αντιπαράθεση στο οικονομικό πεδίο οδηγεί σε ακραίες πολλάκις καταστάσεις. Ο ανταγωνισμός στη διεκδίκηση της γης, την αγορά εργασίας αλλά και τις κάθε λογής και κλίμακας επιχειρηματικές δραστηριότητες παίρνει διαστάσεις πραγματικής σύγκρουσης. Το φθινόπωρο του 1924 στο χωριό Κιούπκιοϊ( Πρώτη Σερρών) σοβαρά επεισόδια συνέβησαν από οπλισμένες ομάδες γηγενών, που επιτέθηκαν στον οικισμό των προσφύγων, «ετραυμάτισαν 17 πρόσφυγας, το πλείστον γυναίκας, πυρπολήσαντες τας σκηνάς, τους σταύλους, τους αχυρώνας, λεηλατήσαντες και τας αποσκευάς…» και αποτέλεσαν αφορμή για την πρώτη μεγάλη συζήτηση στη Βουλή με θέμα το προσφυγικό.
Η κύρια αιτία των προστριβών ήταν η εγκατάσταση των προσφύγων στα κτήματα των μουσουλμάνων ανταλλάξιμων και στα τσιφλίκια που μέχρι το 1922 καλλιεργούνταν από αυτόχθονες καλλιεργητές, που επιθυμούσαν την ιδιοποίησή τους. Οι συγκρούσεις προέκυπταν συνήθως από την απαίτηση των γηγενών να καταλάβουν τη γη που είχε δοθεί στους πρόσφυγες. Συχνά οι αντιπαραθέσεις αυτές είχαν θανατηφόρες συνέπειες, «Τα πραγματικά ελατήρια του φόνου» γράφει η Παμπροσφυγική το 1924 μετά τη δολοφονία πρόσφυγα στη Νιγρίτα Σερρών «δεν είναι, ως ταύτα μας παρουσιάζονται, η κλοπή ή η ανεύρεσις ενός απωλεσθέντος σχοινίου. Είναι το μίσος, τα πάθη, τα οποία εδημιουργήθησαν μεταξύ των εντοπίων και των προσφύγων διά την κατάληψιν των υπό των Οθωμανών καταληφθέντων κτημάτων και γαιών».
Δεύτερη αιτία της αντιπαλότητας αποτέλεσαν οι πολιτικές πεποιθήσεις των προσφύγων. Οι πρόσφυγες είναι εκείνοι που εξασφαλίζουν την εκλογική επικράτηση του Βενιζέλου και εξ αυτού το πολίτευμα της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Για τους Αντιβενιζελικούς οι πρόσφυγες είναι οι εισβολείς που ήρθαν να τους εκτοπίσουν και από την πολιτική ζωή του τόπου τους και γι’ αυτό αρνούνται τόσο την αποκατάσταση όσο και την πολιτική ενσωμάτωση και ισοτιμία των προσφύγων. Το συγκρουσιακό κλίμα ενισχύεται από τον αντιβενιζελικό Τύπο, με αποκορύφωμα τις ταραχές στη Μακεδονία μετά την καταστολή του βενιζελικού κινήματος το Μάρτιο του 1935, οι οποίες πήραν τη μορφή πογκρόμ εναντίον των προσφύγων από οπλισμένες αντιβενιζελικές ομάδες.
Φαινόμενα αντιπαλότητας εμφανίστηκαν ακόμα και στους κόλπους της Εκκλησίας. Η εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος διαπίστωνε το 1927 ότι «πρόσφυξ εφημέριος, διδάκτωρ θεολογίας, αγαπώμενος και εκτιμώμενος παρά των ενοριτών του […] επαύθη άνευ τινός αιτίας από την θέσιν του διά να εξοικονομηθή με αυτήν άλλος γηγενής ιερεύς».
Επιδημίες οι οποίες εμφανίζονται συχνά σε προσφυγικούς καταυλισμούς λόγω έλλειψης στοιχειωδών συνθηκών υγιεινής δαιμονοποιούν ακόμα περισσότερο τους πρόσφυγες ως φορείς μόλυνσης και ασθενειών. Οι εντάσεις είναι συνεχείς και το μίσος αντί να υποχωρεί, διογκώνεται, ώσπου το 1933 να κυκλοφορεί η πρόταση «να επιβληθεί στους πρόσφυγες να φορέσουν κίτρινα περιβραχιόνια για να τους διακρίνουν και να τους αποφεύγουν οι Έλληνες».
Από την πλευρά του κράτους, μετά την Καταστροφή το Κόμμα Φιλελευθέρων είναι ο μοναδικός φορέας που επιδιώκει την ενσωμάτωση και αποκατάσταση των προσφύγων στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας. Χάρη στο πρόγραμμα που εφαρμόστηκε οι πρόσφυγες απέκτησαν περίθαλψη, σπίτια, χωράφια, αποζημιώσεις, αλλά και πλήρη πολιτικά δικαιώματα Ελλήνων πολιτών, ενώ υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ) έγινε εφικτή η σύναψη των προσφυγικών δανείων και η συγκρότηση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) για την αξιοποίησή τους.
Το μεγαλύτερο μέρος (83%) της αγροτικής προσφυγικής αποκατάστασης πραγματοποιήθηκε σε τρία χρόνια, με τον εφοδιασμό κάθε προσφυγικής οικογένειας με γη, ζώα, εργαλεία και σπίτι. Μέχρι τα μέσα του 1926, 551.936 αγρότες πρόσφυγες είχαν εγκατασταθεί οριστικά, ενώ το 1930, ο αριθμός αυτός έφτασε στα 578.844 άτομα (ή 145.758 οικογένειες). Το μεγαλύτερο μέρος των αγροτών εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η αστική αποκατάσταση προχώρησε με βραδύτερο ρυθμό. Αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά τη χορήγηση κατοικιών, που κτίστηκαν σε συμπαγείς συνοικισμούς γύρω από τα μεγάλα αστικά κέντρα Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, όπου συγκεντρώθηκε το 60% των «αστών» προσφύγων.
Μετά τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο η κατάσταση άλλαξε. Η συμμετοχή τους στον εθνικό αγώνα κατά του φασισμού αλλά και η πρόοδος που εμφανίστηκε στις περιοχές κατοικίας τους, όπως και η συμβολή τους στα γράμματα και τις τέχνες εξαφάνισαν την αρχική εχθρότητα και όσα αυτή τους επιφύλαξε.
Με αφορμή σύγχρονα συμβάντα ή γεγονότα που αφορούν πρόσφυγες που φθάνουν στη χώρα μας από διάφορες άλλες περιοχές εμπόλεμες ή κλιματικά και περριβαλλοντικά δοκιμαζόμενες και ειδικά μετά το πολύνεκρο ναυάγιο στην Πύλο , την απανθράκωση ομάδας ανθρώπων στο δάσος της Δαδιάς ή τον εγκλεισμό άλλων ως ζώα σε κλουβιά από αυτόκλητους προστάτες της ελληνικότητας της βόρειας Ελλάδας, επανέρχομαι στον τίτλο για να επισημάνω ότι «μνησιπήμων πόνος» δεν είναι απλώς ο πόνος που προέρχεται από τη μνήμη των παθημάτων, αλλά και ο πόνος που μας παιδεύει μέσα από την αυτοκριτική μας, που μετατρέπει το δηλητήριο του μίσους και του ρατσισμού σε ίαμα πληγών και οδηγεί από την κατάδυση στην ανάδυση!
ΜΑΡΙΑ ΚΩΣΤΑΚΗ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. το αρχαίο κείμενο και η μετάφραση του Ι. Γρυπάρη (στ. 176 – 181).
τὸν φρονεῖν βροτοὺς ὁδώ- Αυτός στον άνθρωπο άνοιξε το δρόμο
σαντα, τὸν πάθει μάθος της φρόνησης κι έβαλε νόμο: πάθος
θέντα κυρίως ἔχειν. μάθος·
στάζει δ᾽ ἀνθ᾽ ὕπνου, αυτός, ως και στον ύπνο, στην καρδιά
πρὸ καρδίας μας, στάζει τον πόνο, που
μνησιπήμων πόνος· καὶ παρ᾽ ἄ– θυμίζει με τρόμο τα παθήματά μας
κοντας ἦλθε σωφρονεῖν. κι αθέλητα μας συνετίζει.
2. Γ. Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός, στ.87-88
Στάζει τη μέρα στάζει στον ύπνο
μνησιπήμων πόνος.
3. Προσωπικά δεν θεωρώ ακριβή και δόκιμο τον όρο, καθότι οι τεράστιες απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό οφειλόταν στις πολεμικές συγκρούσεις στη Μικρά Ασία και στον εθνικισμό και τις ακρότητες των Νεοτούρκων και δεν υπήρξε σχέδιο εξόντωσης των Ελλήνων, όπως στον β΄ παγκόσμιο Πόλεμο με τους Εβραίους. Εξάλλου η ανταλλαγή ήταν προϊόν συνθήκης με τη σύμφωνη γνώμη της χώρας μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κατσάπης Κωνσταντίνος, «Αντιπαραθέσεις μεταξύ Γηγενών και Μικρασιατών Προσφύγων στην Ελλάδα», 2002,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, Μύθοι και αλήθειες για τους πρόσφυγες του 1922,2019 https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/mythoi-kai-alitheies-gia-toys-prosfyges-toy-1922
Αγτζίδης Β., Κόκκινος Γ., Λεμονίδου Ε., Το τραύμα και οι πολιτικές της μνήμης, 2010
