Η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, η ελληνοτουρκική ανταλλαγή των πληθυσμών και η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα αποτυπώθηκαν σε όλα τα είδη του έντεχνου πεζού λόγου, μυθιστόρημα, νουβέλα, διήγημα, δοκίμιο, χρονογράφημα, βιογραφία, αυτοβιογραφία, επιστολογραφία, απομνημονεύματα και ταξιδιωτικά κείμενα.
Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να ονοματίσει σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα που συνέβαλαν και συμβάλλουν στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης και συνάμα να προτρέψει σε μια επανεπεξεργασία αυτών για τη διαχείριση του τραύματος και των οπτικών του θεωρήσεων.
Στον ένα αιώνα που μεσολάβησε από τα τραυματικά γεγονότα του 1922 η ιστορική επιστήμη κατέγραψε τα γεγονότα, μελέτησε τις πηγές και παρουσίασε τα επιστημονικά της συμπεράσματα… (ενάμιση εκατομμύριο πρόσφυγες, ογδόντα χιλιάδες νεκροί στρατιώτες και αιχμάλωτοι, δίκη των έξι, κλπ!)
Στο ίδιο διάστημα, εκατό χρόνια δηλαδή, η λογοτεχνική παραγωγή πασχίζει να αφηγηθεί τον τόπο, τους ανθρώπους, τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους και με την ευχέρεια της λογοτεχνικής ελευθερίας να αφουγκρασθεί μικρές ανθρώπινες ιστορίες, να δώσει όνομα και πνοή στα περασμένα, να αποτυπώσει τα προσωπικά βιώματα και να οδηγήσει τον αναγνώστη σε μια θαυμάσια σύζευξη λογικής και συναισθήματος.
Ο κατάλογος των λογοτεχνών, που έγραψαν και γράφουν για τη Μικρά Ασία, είναι πολύ μεγάλος και είναι δύσκολο, έως αδύνατο, να μνημονευθούν όλοι εδώ. Ωστόσο, είναι δυνατόν να χωριστούν σε τρεις ομάδες, στους Μικρασιάτες και μικρασιατικής καταγωγής λογοτέχνες, στους Έλληνες, μη έχοντες μικρασιατική καταγωγή και στους ξένους λογοτέχνες. Ας μου επιτραπεί επί αυτών με προσωπική επιλογή η «κατάρτιση» μιας- ας πούμε- ανθολογίας.
Μικρασιάτες λογοτέχνες
- Ηλίας Βενέζης (Αϊβαλί, 1904-1973),έζησε την αιχμαλωσία και τον ξεριζωμό. Στην Αιολική Γη, αναφέρεται στην ειρηνική συμβίωση των Ελλήνων με τους Τούρκους πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στη Γαλήνη, περιγράφονται οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες από τη Φώκαια, όταν έρχονται να εγκατασταθούν στην Ελλάδα. Στο Νούμερο 31328 γίνονται αναφορές στις περιπέτειες που έζησε ο ίδιος κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του, ενώ στο Μικρασία, χαίρε, συγκέντρωσε κείμενά του τα οποία είχαν δημοσιευθεί στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ το 1972, πενήντα χρόνια δηλαδή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή
- Κοσμάς Πολίτης (Αθήνα, 1888-1974, Η οικογένειά του είχε μετακομίσει το 1889 στη Σμύρνη). Στο μυθιστόρημα, Στου Χατζηφράγκου, αναπλάθει την παιδική ηλικία των ηρώων του στη Σμύρνη, τις ευτυχισμένες και ξέγνοιαστες στιγμές, αλλά και τη δραματική αλλαγή της ζωής τους κατά τη διάρκεια του πολέμου και αργότερα με τον ξεριζωμό.
- Στρατής Δούκας (Αϊβαλί, 1895-1983), στην εξαιρετική νουβέλα Η ιστορία ενός αιχμαλώτου,με λιτό και κοφτό τρόπο αφηγείται μια αληθινή ιστορία ενός Τουρκόφωνου Έλληνα, ο οποίος είχε συλληφθεί αιχμάλωτος, και αφού απέδρασε για να σωθεί, προσποιήθηκε τον Τούρκο. Το μήνυμα είναι αντιπολεμικό, μια και ο συγγραφέας αφιερώνει το βιβλίο του «στα κοινά μαρτύρια των λαών».
- Φώτης Κόντογλου (Αϊβαλί, 1895-1965), στο Το Αϊβαλί η πατρίδα μου θυμάται με νοσταλγία τις ευτυχισμένες στιγμές στην πατρίδα του και σχολιάζει τις σχέσεις ανάμεσα στους δύο λαούς.
- Διδώ Σωτηρίου (Αϊδίνι, 1911-2004), Οι νεκροί περιμένουν αποτελεί μία αφήγηση που ξεκινά από το Αϊδίνι, το 1918, και καλύπτει με τρόπο μοναδικό 25 χρόνια σύγχρονης Ιστορίας, στα Ματωμένα χώματα, η ιστορία εκτυλίσσεται γύρω από το πρόσωπο του Μανώλη Αξιώτη, ενός νεαρού που έχει μεγαλώσει στο Κιρκιτζέ. Η φρίκη του πολέμου φέρνει το τέλος στον παράδεισο στον οποίο ζούσαν οι ήρωες πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στο μυθιστόρημά Μέσα στις φλόγες, ένα ταξίδι στη Σμύρνη το καλοκαίρι του 1918 θα γίνει η αφετηρία μιας καινούργιας ζωής για την ηρωίδα και την οικογένειά της. Το κοριτσάκι θα βιώσει την προσφυγιά και την καινούργια αφιλόξενη πατρίδα.
- Τάσος Αθανασιάδης (Σαλιχλί , 1913 − 2006), Τα παιδιά της Νιόβης (τ. Α’-Β’, 1988 / τ. Γ’-Δ’, 1995). Τετράτομο έργο στο οποίο καταπιάστηκε να εξιστορήσει -με επίκεντρο τη γενέτειρά του Σαλιχλί- τη ζωή του μικρασιατικού Eλληνισμού υπό την οθωμανική κυριαρχία, το διωγμό και την προσφυγική ζωή με τις δυσκολίες της Αποκατάστασης.
- Τατιάνα Σταύρου (Κωνταντινούπολη 1899-1990) ,«Οι πρώτες ρίζες» (1936), η πρώτη γυναίκα συγγραφέας που ασχολήθηκε µε τον αγώνα των προσφύγων και ειδικότερα των γυναικών, να «ριζώσουν» στη νέα πατρίδα.
- Φιλιώ Σιδερή-Χαϊδεμένου (Βουρλά 1899-2006), «Τρεις αιώνες μια ζωή», αφηγείται τα βιώματά της από τη ζωή στα Βουρλά και από τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής.
- Γιώργος Ιωάννου (Θεσσαλονίκη,1927-1985,με καταγωγή από Ραιδεστό αν. Θράκης) Στο διήγημά «Στου Κεμάλ το σπίτι», περιγράφει τη συγκίνηση μιας Τουρκάλας που επισκέπτεται την οικογένεια, η οποία κατοικεί σ’ ένα παλιό γειτονικό σπίτι των παιδικών χρόνων του Κεμάλ Ατατούρκ
- Γιάννης Καψής, (Αθήνα 1929- 2017,με καταγωγή από Τσεσμέ), «Όταν οι άγγελοι πέθαιναν στη Σμύρνη», παρουσιάζει όλη την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής μέσα από τις ζωές απλών ανθρώπων, Ελλήνων και Τούρκων, τα μίση, τα πάθη και τις συμφορές τους.
- Θωμάς Κοροβίνης,( Ν. Μηχανιώνα 1953 με καταγωγή από Αν. Θράκη), «Σμύρνη, μια πόλη στη λογοτεχνία» μια αντιπροσωπευτική ανθολόγηση κειμένων που γράφτηκαν για τη Σμύρνη από συγγραφείς όλων των εποχών. Παρακολουθεί την πορεία της πόλης μέχρι σήμερα, με ενδιάμεσους σταθμούς την περίοδο της μεγάλης της ακμής, με κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο, και την καταστροφή της το 1922.
- Ευάγγελος Μαυρουδής, (Αθήνα 1953 με καταγωγή από τη Σμύρνη) «Επιστροφή στη Σµύρνη», Τριλογία ( Η θάλασσά μας, Β΄ Ένωση και Πρόοδος και Γ΄ Φως εξ Ανατολών ) που αφηγείται τη ζωή και τις περιπέτειες µιας ελληνικής και µιας τουρκικής οικογένειας και από την άποψη αυτή αποτελεί ένα περίπλοκο σε προβληµατισµούς έργο για τη Μικρασιατική Καταστροφή
Έλληνες λογοτέχνες
- Νίκος Καζαντζάκης (Ηράκλειο1883-1957) «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» (1954), εξιστορεί την αρνητική υποδοχή των διωγμένων προσφύγων από τους γηγενείς κατοίκους του φανταστικού χωριού Λυκόβρυση και υποδηλώνει με σαφήνεια τις αντιπαραθέσεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων κατά το Μεσοπόλεμο.
- Ι(ωάννης) Μ. Παναγιωτόπουλος, (Αιτωλικό 1901-1982),«Αστροφεγγιά» (1945), είναι βασισμένο στις συνέπειες του 1922 και στην ανατομία μιας διχοτομικής κοινωνίας, των φτωχών και των πλουσίων.
- Μάρω Δούκα,( Χανιά 1947) « Αθώοι και φταίχτες», φωτίζεται με άπλετο φως η ελάχιστα γνωστή, πέραν της Κρήτης, ύπαρξη των μουσουλμάνων Κρητών οι οποίοι δοκίμασαν κι αυτοί τις οδύνες του ξεριζωμού και της προσφυγιάς με την «ανταλλαγή των πληθυσμών».
- Soloup(Αντώνης Νικολόπουλος, Αθήνα 1966) graphic novel, το Αϊβαλί (2015) ζωντανεύει με σκίτσα και φανερώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιστορία πίσω από τις μαρτυρίες ανθρώπων όπως ο Ηλίας Βενέζης, ο Φώτης Κόντογλου και ο Αχμέτ Γιορουλμάζ, που έζησαν αλλά κι έγραψαν οι ίδιοι τις δικές τους συναισθηματικές ιστορίες από τη Μικρασιατική Καταστροφή
- Δημοσθένης Παπαμάρκος, (Μαλεσίνα Λοκρίδας το 1983) Γκιακ, Διηγήματα(2015). Οι ήρωες αυτών των διηγημάτων, στρατιώτες που πολέμησαν στη μικρασιατική εκστρατεία, έρχονται αντιμέτωποι με τους ρόλους που τους επιβάλλουν οι παραδοσιακοί κανόνες και το βίωμα του πολέμου. Συγκρούονται, υποτάσσονται, ζουν εν κρυπτώ ή φεύγουν.
Ξένοι λογοτέχνες
- Ernest Miller Hemingway, (ΗΠΑ 1899-1961), μόλις 20 χρονών διετέλεσε πολεμικός ανταποκριτής της «Τορόντο Σταρ» στην Ευρώπη και περιέγραψε τη Μικρασιατική Καταστροφή στα ρεπορτάζ του. Το 1925 εκδίδει το πρώτο λογοτεχνικό βιβλίο του «Στην εποχή μας» με πρώτο διήγημα «Στην προκυμαία της Σμύρνης» με συγκλονιστικές περιγραφές
- Giles Milton, (Αγγλία 1966), Ο “Χαμένος παράδεισος, Σμύρνη 1922” μια δυνατή ιστορία καταστροφής, ηρωισμού και επιβίωσης, που ξετυλίγεται μέσα από τις αναμνήσεις επιζώντων και τα ανέκδοτα ημερολόγια των λεβαντίνων της Σμύρνης. Παρόλο που δεν είναι προϊόν μυθοπλασίας, διαβάζεται ως μυθιστόρημα απνευστί!
- Ahmet Yorulmaz (Αϊβαλί, 1932-2014 παιδί οικογένειας μουσουλμάνων προσφύγων απ’ τα Χανιά), «Τα παιδιά του πολέμου» πραγματεύεται τη συμβίωση των Τούρκων και των Ελλήνων στην Κρήτη προ του 1898.
- Necati Cumali( Φλώρινα, 1921-2001 παιδί οικογένειας μουσουλμάνων προσφύγων), «Κατεστραμμένα βουνά – Μακεδονία 1900» συλλογή διηγημάτων για τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας με ιδεατό κέντρο τη γενέτειρά του Φλώρινα
Αυτός ο μικρός και προφανώς ελλιπής κατάλογος καταδεικνύει ότι η µνήµη των γεγονότων αυτών διατηρείται άσβηστη στην πεζογραφία και, λόγω του επετειακού έτους των 100 χρόνων, δίδεται σε όλους μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για λογοτεχνικές αναγνώσεις και ιστορικές αναζητήσεις!
ΜΑΡΙΑ ΚΩΣΤΑΚΗ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ
