πρωτοπρεσβύτερου Γεωργίου Εμμ. Μαρνέλλου, τ. Διευθυντή- Αναπλ. Καθηγητή της Π.Α.Ε.Α.Η. Κρήτης
Από μικρό παιδί άκουγα συχνά από τους ευσεβείς γονείς μου Εμμανουήλ και Δέσποινα και τα αδέλφια τους, διηγήσεις και θαύματα του Προορατικού και Θαυματουργού Γέροντα Εφραίμ Δημητρακόπουλου ή Δημητρόπουλου, του επιλεγόμενου Χατζή πατέρα ο οποίος υπήρξε, νονός του παππού μου του μακαριστού Γιωργή Δημ. Μαρνέλλου (1877-1970) και επίσης, για τις πολλές εκκλησίες που αυτός έκτισε στο Μεραμπέλλο, συγκεκριμένα, στις Λίμνες, στο Χουμεριάκο και στην πόλη του Αγίου Νικόλαου.
Οι ιστορικοί αυτοί ναοί της Επαρχίας Μεραμπέλλου, με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, τις τοπικές προφορικές παραδόσεις και την έρευνα μας από του έτους 2007 και εξής, περί του βίου και της πολυεπίπεδης και πρωτότυπης δράσης του Αγίου Εφραίμ, είναι οι παρακάτω:
1. Ο ιστορικός Ναός της Ευαγγελίστριας των Λιμνών, έτος ανέγερσης 1859-60, ως μαρτυρεί και η εικόνα της Ευαγγελίστριας, που έχει τοποθετηθεί από τον Ιερομόναχο Εφραίμ, το 1861, πάνω στο περίτεχνο τέμπλο, προσφορά του Χατζή Δημήτρη Μαστοράκη (Γιαμάκη).
Η ανέγερση του Ιερού Ναού της Παναγίας συνδέεται α) με την επιθυμία του νεαρού Ευθύμιου (Εφραίμ), γιού του Μιχελή και της Μαρίας, να γίνει μοναχός, την άρνησή του να δεχτεί τις επίμονες προτάσεις των γονέων του για να νυμφευτεί και να αποκτήσει παιδιά β) με το συμβάν του μεγάλου σεισμού στην Κρήτη το Σεπτέμβριο του έτους 1856 γ) με την χειροτονία του σε Πρεσβύτερο (Ιερομόναχος), μόλις αυτός επέστρεψε από τους Αγίους Τόπους (στα Ιεροσόλυμα ως μαρτυρεί ανέκδοτο χειρόγραφο, ήταν χειροτονημένος Ιεροδιάκονος το έτος 1860 και έζησε εκεί, για λόγους πνευματικούς και εκπαιδευτικούς, το πιθανότερο, κατά την τριετία 1860-1863) και δ) την τοποθέτηση του ως εφημερίου σε αυτήν, ύστερα από ευγενική πρόταση προς τον Χατζή πατέρα (πιθανόν το 1863) και απόφαση του ηρωικού και Αγίου Επισκόπου Πέτρας Μελετίου Χλαπουτάκη (1855-1899).
2. Οι Ιεροί Ναοί του Αγίου Παντελεήμονα Χουμεριάκου (1898;), του Τιμίου Προδρόμου και των Αγίων Πάντων της πόλεως του Αγίου Νικολάου
Όπως βεβαιώνουν οι αρχαιολόγοι, «πρόκειται για κτίσμα της Ενετοκρατίας και μάλιστα της ύστερης, πράγμα που δικαιολογεί την ανυπαρξία τοιχογραφιών στο εσωτερικό του το οποίο πάντως έχει υποστεί πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις για να έχει τη σημερινή του μορφή.
Είναι κτισμένος ανατολικά του Χουμεριάκου, δίπλα στον κεντρικό δρόμο. Ιδιαίτερα ψηλό κτίσμα, αυτό του ναού, με δίκλινη κεραμοσκεπή εντυπωσιάζει με την είσοδο του, στα δυτικά, η οποία φέρει εξαιρετικής τέχνης λιθόγλυπτο αναγεννησιακό θύρωμα της ύστερης Ενετοκρατίας. Το εσωτερικό του ναού λιτό με ένα ξύλινο τέμπλο που φέρει μεγάλου μεγέθους δεσποτικές εικόνες φιλοτεχνημένες το 1903 από το Γεώργιο Αθ. Νικολαϊδη» (Ελένη Βασιλάκη, δημοσιογράφος, στο διαδίκτυο, Ο Ιερός ναός του Αγίου Παντελεήμονα Χουμεριάκου).
O φιλάγιος Γεώργιος Νικ. Ανδρουλάκης, αναφερόμενος στον Ιερό ναό του Αγίου Παντελεήμονα, γράφει, τα εξής: «ο Χατζή Πατέρας πρωτοστάτησε στην ανέγερση του Ναού του Αγίου Παντελεήμονα Χουμεριάκου με προσωπική εργασία και οικονομική ενίσχυση…» (Όσιος Εφραίμ «Χατζή Πατέρας, 2020, σ.53).
Ο π. Νικόλαος Κων/νου Λαζαράκης αναφέρεται επίσης στον Ιερομόναχο Εφραίμ των Λιμνών και στη συμβολή του στην επανοικοδόμηση, του ίδιου Ναού, σε έμμετρο λόγο «Εκτός από την Παναγιά που ΄χτίσαν οι γονείς του…Τον Άγιο Παντελεήμονα χτίζει στα ΄λιόφυτα γύρω, να θεραπεύη σαν γιατρός τσ΄αρρώστους αναργύρως…» (Εφραίμ Ιερομόναχος εκ Λιμνών, 1995, σ. 46).
Ο συγγραφεύς Γιωργής Κυριάκου Κοκολάκης «Μεσογειακός», ο οποίος στηρίζεται σε συλλογή μαρτυριών από παλιούς Λιμνιώτες, σχολιάζει τα της ανέγερσης του Ναού στο Χουμεριάκο «Ανοικοδομάει και Εκκλησία στον Άγιο Παντελεήμονα» (Ο Χατζή πατέρας, Αθήνα 1986, σ. 139) και σε άλλο σημείο: «Δύο εκκλησίες ανήγειρε: Τον Ευαγγελισμό της Παναγίας και τον Άγιο Παντελεήμονα» και προσθέτει «Και είχε κάποια πείρα, από τέμπλα κι΄ αγιογράφηση»
Μελετώντας τους ρυθμούς των Ναών που έκτισε ο Αγιασμένος Γέροντας Εφραίμ, ο Χατζή πατέρας, τα χειροποίητα τέμπλα τους και τις φορητές μεγάλες εικόνες πάνω στα τέμπλα τους και τα άπειρα τεκμηριωμένα θαύματα του, εκδοθέντα και μη, καταλήγομε στο συμπέρασμα, ότι, ο Προορατικός και θαυματουργός Ιερομόναχος Εφραίμ «εκ Λιμνών», είχε από μικρός, την μοναχική κλήση, τη θεία φώτιση, «ήταν πιστός και ευλαβής και τον καθοδηγούσε το Πνεύμα το Άγιο» (Λουκ. 2, 25), αλλά και ως φαίνεται εκ της εν γένει δράσης του και πολλές γνώσεις στις αγροτικές δουλειές, στις οικοδομικές εργασίες (ναοδομία και διάνοιξη πηγαδιών και ομβροδεξαμενών), στην κατασκευή τέμπλων, στην εικονογραφία, ακόμα και στην Ψαλτική τέχνη. Ήταν χαρισματικός και αγνός άνθρωπος, υπάκουος όχι μόνο στον χειροτονήσαντα και ευεργετήσαντα αυτόν Επίσκοπο Πέτρας Μελέτιον (+1889) αλλά και στον Επίσκοπο Πέτρας Τίτο Ζωγραφίδη (1889-1922), ο οποίος, αν και τον αδικούσε πολλάκις, λόγω των ραδιουργιών ορισμένων «ψευταδέλφων» σε βάρος του ότι «έκανε «διαβαστικά» στους αρρώστους» που τον επισκεπτόταν από πολύ μακριά, Εκείνος ευγενικά, καρτερικά και διακριτικά, τον ονόμαζε «ευλογημένο άνθρωπο του Θεού». Έλεγε στην αδελφή του,: «ο ευλογημένος επίσκοπος μου… με στενοχώρησε πάλι!» (γραπτή μαρτυρία του συγγενούς του Αγίου, του πατρός Εμμανουήλ Καληωράκη). Ο Ιερομόναχος Εφραίμ, ήταν επίσης, άριστος στην εκκλησιαστική διοίκηση, προικισμένος με φλογερή πίστη, «μόρφωση ευσεβείας», με πατριωτισμό και ανυπόκριτη αγάπη προς την Αγία μας Εκκλησία, με φιλάνθρωπη διάθεση για προσφορά στην κοινωνία, στην Εκκλησία, στον συνάνθρωπο και ειδικότερα τον πάσχοντα. ‘Ήταν λοιπόν, σε θέση να επιστατεί στις εργασίες, να σχεδιάζει, να δίνει χρήσιμες οδηγίες στους τεχνίτες και στους εργάτες που προσφέρονταν για να βοηθήσουν στο κτίσιμο ή στο ξανακτίσιμο των εκκλησιών αυτών. Οι δυο εικόνες, μάλιστα, στον Νεκροταφειακό Ναό του Τιμίου Προδρόμου της πόλεως μας, που είναι αφιέρωση του Χατζή πατέρα κατά τα έτη 1903 και 1908 στον ιστορικό αυτό Ναό (κατά τον πρωτ/ρο Ευάγγελο Παχυγιαννάκη «νέον κτίριον, περί το 1901) που ο ίδιος ο Άγιος Γέροντας Εφραίμ πρωτοστάτησε στην ανέγερση του, και η σύγκριση τους α) με την τεχνοτροπία και τη χρονολογία 1903 των εικόνων του Αγίου Παντελεήμονα Χουμεριάκου (1903), και β) με την υπογραφή του Αγιογράφου τους, δηλαδή του Γ. Α. Νικολαϊδη, επιβεβαιώνει αυτήν την αλήθεια αλλά και δηλώνει την χρονολογία των οικοδομικών αυτών εργασιών και παρεμβάσεων.
Ο Ιερός Ναός των Αγίων Πάντων, τη δεξαμενή ομβρίων υδάτων και τα πέριξ κελιά, στο υψηλότερο σημείο της ομώνυμης νησίδας, που βρίσκεται σε απόσταση εξακοσίων μέτρων από το λιμάνι της πόλεως του Αγίου Νικολάου είναι μεγάλης πνοής έργο του Μεγάλου Αγίου Εφραίμ των Λιμνών.
Εκεί ονειρευόταν ο αγαπητός και σεβαστός Χατζή πατέρας να κτίσει μοναστήρι!
Ο Γιωργής Κοκολάκης, αναφέρει στο βιβλίο του: ο Χατζή πατέρας «…μετά την παραίτησή του από την ενορία Ευαγγελίστριας…εκατέβαινε και λειτουργούσε στις εκκλησούλες του Αγίου Νικολάου, καλεσμένος από τους Χριστιανούς. Μπασμένος ο χρόνος του 1903, κτίζει στο ένα από τα δυο νησάκια του Αγίου Νικολάου, εκκλησούλα στους Αγίους Πάντες. Πάνω στα ερείπια μιας εκκλησίας, είχαν κτίσει οι Φράγκοι μοναχοί. Είναι μονόχορος βασιλική, οξυκόρυφος με σφεντόνι… Στα κελιά αυτά ασκήτευε ο Χατζή πατέρας, ως το 1909 που αποδήμησεν εις Κύριον Στο τέλος της ζωής του έτρωγεν ελίτσες και ψωμάκι. Βρέθηκεν ο οργανισμός του αδύνατος και τον ρίχνει κάτω η γρίπη. Δεν είχε και ποιος να τον φροντίσει. Πάνω στις οκτώ μέρες από την αρρώστεια του εγκατέλειψε τα εγκόσμια…» (όπ.π., σ. 156).
Από σωζόμενη επιστολή (χειρόγραφη) του εφημερίου του Αγίου Νικολάου…. με βάση τη νέα έρευνα που διεξήγαγε ο φίλος συγγραφεύς κ. Γιώργος Νικ. Ανδρουλάκης, εκ Λιμνών, κάτοικος Αγίου Νικολάου συμπεραίνεται ότι η εκκλησία των Αγίων Πάντων κτίσθηκε από τον Χατζή πατέρα πολλά χρόνια πριν το 1903, «πιθανότερη ημερομηνία έναρξης των οικοδομικών εργασιών έτος 1878….» (Όσιος Εφραίμ., Χατζή Πατέρας, Άγιος Νικόλαος 2020, σ. 58).
Υπέρ της χρονολογίας αυτής συνηγορούν κάποια γεγονότα, όπως είναι η διάρρηξη της εν λόγω εκκλησίας, ως αυτά περιγράφονται λεπτομερώς, στην επιστολή που απέστειλε ο εφημέριος του Αγίου Νικολάου στον μακαριστό Επίσκοπο Πέτρας Τίτο Ζωγραφίδη με ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1896.
Στην επιστολή αυτή, γράφει τη δυσκολία που συνάντησε να βρει πλοιάριο για μετάβαση του στο νησί των Αγίων Πάντων… Τεκμηριώνεται η μαρτυρία, ότι η εκκλησία είχε κτισθεί και λειτουργούσε πριν το 1896, περιγράφονται οι ανυπέρβλητες δυσκολίες-οι καιρικές συνθήκες, οι τεράστιες και ποικίλες δυσκολίες που αντιμετώπιζε για πολλά χρόνια, ο Άγιος κτίτορας, ο ευλαβής και πιστός προσκυνητής των Αγίων Τόπων, ο Ιερομόναχος Εφραίμ όπως ήταν και η εξεύρεση κάθε φορά, πλοιαρίου, για την μεταφορά, τη δική του και του ανεψιού του Εμμανουήλ Κοττάκη (ήταν γιος της αδελφής του Αικατερίνης (1864-1948), ο οποίος τον βοηθούσε στις οικοδομικές εργασίες στο νησί… Διαφαίνεται, ταυτόχρονα, η θερμουργός πίστη, η ενάρετη ασκητική ζωή και ο δυναμικός χαρακτήρας του Χατζή πατέρα που δεν δείλιαζε μπροστά στις δυσκολίες και τις συκοφαντίες, ορισμένων κληρικών και χριστιανών, συνέχιζε απτόητος και δυναμικά το «ιεραποστολικό», εκκλησιαστικό και πολυωφελές του έργο (ανέγερση ή ξανακτίσιμο ερειπωμένων κατεστραμμένων από τους Τούρκους, ναών), ενεργώντας πάντοτε, σύμφωνα με το «γνωστοποιημένο» σε Αυτόν, θέλημα του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού και των Αγίων Του.
Ο φίλος Πρωτοπρεσβύτερος και γνωστός συγγραφεύς Ευάγγελος Παχυγιαννάκης, για τον Ιερό Ναό του Τιμίου Προδρόμου (νεκροταφειακός), αναφέρει τα εξής: Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος (Νεκροταφείο Αγίου Νικολάου)
«Νέον κτίριον περί τω 1901, καμαροσκεπής αίθουσα ελαφρώς οξύκορφος ενισχυτικού τόξου (σφενδονιού). Από αναφορά (18/3 του 1899) του τότε εφημερίου Αγίου Νικολάου Εμμανουήλ Σταματάκη προς τον Επίσκοπο Πέτρας Τίτον κατά του Εφραίμ Ιερομονάχου (Χατζηπατέρα) πληροφορούμεθα και τα εξής δια την χρονολογία ανεγέρσεως του Ιερού Ναού του Τιμίου Προδρόμου: «Ο Χατζή Πατέρας από τας Λίμνας διαμένει εδώ συνεχώς περί τα 20 ημέρας. Φαίνεται ότι επιβοηθεί τον ανακαινιζόμενον ναόν του Προδρόμου…» (Σύντομος Ιστορία της πόλεως του Αγίου Νικολάου και των εκκλησιών αυτής, Άγιος Νικόλαος Κρήτης 1994, σ. 100 ).
Ο Αγιορείτης Μοναχός, Ακάκιος ο Ξηροποταμηνός, ανεψιός του Οσίου Εφραίμ, του Χατζή πατέρα, τριάντα επτά (37) χρόνια μετά την εκδημία του θαυμαστού Γέροντα, διασώζει τις παρακάτω σημαντικές μαρτυρίες για τον Νεκροταφειακό Ναό αλλά και για τις άλλες εκκλησίες που έκτισε ο Γέροντας Εφραίμ.
«Εν Λίμνες Μεραμβέλλου Κρήτης
Ο πρόσθεν εικονιζόμενος είναι ο αδελφός της Γιαγιάς μου ιερομόναχος Εφραίμ Δημητρόπουλος.
Εν ζωή, ών, ετελούσε πολλάς ιάσεις ασθενών και εκ των δωρημάτων των θεραπευομένων υπ΄αυτού και εκ της αξίας αυτών τα εξής θεάρεστα κοινά έργα.
1) Οικοδόμησε ναόν εν Λίμνες επ΄ονόματι της Θεοτόκου.
2) Ηγόρασε εν Αγίω Νικολάω έκτασιν οικοδομήσας Ι. Ναόν Αγίου Ιωάννου τον περιτοίχισε, ανήγειρε τάφους και σήμερον είναι το Νεκροταφείον της Πρωτεύουσας του Νομού Λασιθίου.
3) Οικοδόμησεν Ναόν εις την νησίδα Άγιοι Πάντες έναντι του Λιμένος Αγίου Νικολάου και διάφορα Κελία μετά συλεκτηρίου δεξαμενής.
4) Οικοδόμησε Δεξαμενήν εις την ενδιάμεσον απόστασιν Αγίου Νικολάου-Λιμνών θωλιαστή (σκεπαστή) διαστάσεων 12Χ6Χ8 μέτρα και υδρεύονται και σήμερον εισέτι οι εκείθεν διερχόμενοι. Άλλοτε ήτο η κεντρική βατή οδός Αγίου Νικολάου-Ηρακλείου.
Υπογραφή: Ο ανεψιός του Μοναχός Ακάκιος Ξηροποταμηνός 1962».
Το παραπάνω αξιόλογο ντοκουμέντο που σώζεται όπισθεν της φωτογραφίας του Ιερομονάχου Εφραίμ, το οποίο ανέγραψε ιδιοχείρως, ο αγιορείτης Μοναχός Ακάκιος, αποτελεί δώρο προς τον συγγραφέα του μακαριστού Δρα και πολυγραφώτατου συγγραφέα Θεοχάρη Προβατάκη (κατά την εν Κυρίω, συνάντηση μας στον Ναό ΡΟΔΟΝ ΤΟ ΑΜΑΡΑΝΤΟΝ, στις 5/5/2015) επιβεβαιώνει τα λεχθέντα περί της αγιότητας και της μεγάλης και πολυεπίπεδης προσφοράς του μεγάλου «Εκκλησιαστικού Ανδρός», του ηρωικού Κρητός Τουρκομάχου και ταυτόχρονα Μεγάλου Ασκητή και Αναχωρητή, του Θαυματουργού και ταπεινού Ιερομονάχου Εφραίμ του επιλεγόμενου Χατζή πατέρα των Λιμνών στους συγχωριανούς του, στους συντοπίτες μας, στους Λασιθιώτες, σε εκατοντάδες ασθενών σε όλη την Κρήτη και «επέκεινα των συνόρων», εξαιρέτως στην Οικεία Ιερά Μητρόπολη Πέτρας και Χερρονήσου, στον απελευθερωτικό αγώνα, στην τοπική Ιστορία και Αγιολογία, αλλά και προβάλλει ένα άγνωστο στοιχείο, το επώνυμο του Χατζή πατέρα και ως «Δημητρόπουλου» αντί του γνωστού, σε όλους μας, Δημητρακόπουλου (Περισσότερα για το θέμα, Επετειακός τόμος ΥΔΩΡ ΕΚ ΠΕΤΡΑΣ. 1978-2018, Αφιέρωμα στον Όσιο Εφραίμ των Λιμνών, Έκδ. Ε.Δ.Ι.Ε.Γ.Ο.Θ.Π., Άγιος Νικόλαος Κρήτης 2021, σ. 183-188).
3. ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΣΤΟΝ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟ ΣΧΙΣΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΜΕΣΑ ΛΑΚΩΝΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΜΕΡΑΜΠΕΛΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟ 1900
Η ανέγερση εκ θεμελίων-το ξανακτίσιμο του ερειπωμένου Ναού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στον οικισμό Σχίσμα Μέσα Λακωνίων επί της επαρχιακής οδού Αγίου Νικολάου-Έξω Λακωνίων οφείλεται επίσης, στον δραστήριο, ακούραστο και πνευματέμφορο Γέροντα Εφραίμ των Λιμνών, τον Χατζή πατέρα, ο οποίος ελάμβανε, κατά τις πληροφορίες που συνέλεξα με συνεντεύξεις από συγγενικά και μη πρόσωπα, εντολές άνωθεν και έκανε πάντοτε υπακοή στο θέλημα του Κυρίου, μη υπολογίζοντας χρήματα, κόπους και θυσίες στην εποχή του (τουρκοκρατούμενη Κρήτη), που το μόνο μεταφορικό μέσο που είχε για να μεταβαίνει σε ολόκληρη την Κρήτη, θεραπεύοντας και εξομολογώντας τους πάσχοντας, ήταν ένα γαϊδουράκι.
(Περισσότερα, στο υπό έκδοση βιβλίο του π. Γ. Μαρνέλλου).
7-6-2023
Πατήρ Γεώργιος Μαρνέλλος
